विछोडको पीडा भुलाउने उद्देश्यले सुरु भएको गाईजात्रा विस्तारै व्यवस्थित र व्यावसायिक हुँदै गयो । हास्य कलाकारहरु सङ्गठित भएर प्रहसन देखाउन थाले । वर्षभभरिको सामाजिक तथा राजनीतिक विकृति र विसङ्गतीविरुद्ध कलात्मक रुपमा गरिने व्यङ्ग्यलाई दर्शकले रुचाए । यस्ता व्यङ्ग्य हिजोको ‘बन्द’ राजनीतिक अवस्थामा बढी रुचाइयो । त्यसबखत गाईजात्राका क्यासेट बिक्री खुबै हुने कलाकारहरु बताउँछन् । अहिलेको ‘खुल्ला’ व्यवस्थामा व्यङ्ग्य नै विद्रुप हुन पुगेको कतिपय कलाकारको गुनासो छ ।
० ० ०
यो शैली ‘स्ट्यान्डअप कमेडियन’ मनोज गजुरेललाई पनि मन परेको छैन । हास्यव्यङ्ग्य कला भएको र त्यो कलात्मक हुनुपर्नेमा उनको जोड छ । “हास्यव्यङ्ग्य कला हो । गाली हैन । कसैको मानमर्दन पनि हैन । व्यक्तिलाई गाली गर्ने हैन, प्रवृत्तिलाई गाली गर्ने हो,” उनी भन्छन्, “व्यङ्ग्य गालीमा परिणत हुँदै गएको भन्ने मलाई पनि लागेको छ ।”
समस्या देखेका गजुरेलसँग नियन्त्रणको उपाय पनि छ । नियन्त्रण राज्यले हैन व्यक्ति स्वयम्ले गर्नुपर्ने उनको भनाइ छ । “ठाडो गाली गर्ने शैलीलाई हामी आफैंले नियन्त्रण गर्ने हो, जसले गरिरहेका छौं । हामीले नियन्त्रण गर्न खोज्यो भने वाक्स्वतन्त्रताको कुरा आउँछ,” गजुरेल भन्छन्, “त्यसैले हामी स्रष्टाहरु आफैं सचेत भएरै सेल्फ सेन्सरसिप गर्नुपर्छ । यो प्रश्न तपाईंले उठाउनुभयो, तर तपाईंको मात्रै होइन हामीप्रति ठूलो वर्गको खबरदारी पनि हो । यो खबरदारीलाई हामी सर्जक तथा कलाकारले मनन् गर्नुपर्छ ।”
० ० ०
हास्य कलाकार दीपकराज गिरीलाई अहिलेको गाईजात्रा गाईजात्रै जस्तो लाग्दैन । उनलाई मह जोडी (मदनकृष्ण श्रेष्ठ र हरिवंश आचार्य)ले देखाएको गाईजात्रा मात्रै गाईजात्रा जस्तो लाग्छ । महजोडीबाहेक अन्यले दखाएको गाईजात्रा दीपकलाई उति धेरै चित्त बुझ्दैन । “हरि दाइ र मदन दाइले प्रस्तुत गरेको गाइजात्रा कलात्मक हुन्थ्यो, गाली हुँदैनथ्यो । हामी पनि ठीकठीकैमात्रै गथ्र्यौं,” गिरी भन्छन्, “कसले गरेको भन्ने हो । इङ्लिस प्रिमियर लिग खेल्ने खेलाडीले राम्रै खेल्छ । सामान्य क्लबको खेलाडी आयो भने लात्ताले हान्छ, फल खेल्छ । यसको अर्थ गाईजात्रा खराब हैन गाईजात्राका खेलाडी खराब हुन् । हास्यव्यङ्ग्यबारे थाहै नभएका व्यक्तिलाई जसरी पनि हँसाउनुपर्छ भन्ने हुन्छ र उनीहरु गाली गर्छन् ।”
गिरीलाई खुल्ला राजनीतिक व्यवस्था पनि गाईजात्राको कलात्मक पक्ष हराउँदै जानुको एउटा कारण हो जस्तो लाग्छ । पञ्चायती व्यवस्थामा सीधा भन्न पाइँदैनथ्यो । फलतः घुमाएरै भन्नुपर्ने बाध्यता थियो । घुमाउनका लागि पनि कला आवश्यक पथ्र्यो । ०४६ सालमा प्रजातन्त्रको पुनःप्राप्तिसँगै घुमाएर भन्नुपर्ने बाध्यात्मकताको अन्त्य भयो । सीधासीधै भन्न थालियो । कलात्मक पक्ष मर्यो ।
“धेरै घुमाएर भनेको पनि दर्शकले मन पराउँदैन, किनभने बाटोमा जसले पनि हाकाहाकी गाली गरिरहेको हुन्छ,” गिरी भन्छन्, “सजर्क को हो त्यसमा भर पर्छ । सर्जकको बौद्धिक स्तर कस्तो छ त्यसमा भर पर्छ ।”
नामै लिएर गरिने प्रहसन गाईजात्रा नभएर गाली भएको उनको ठम्याइ छ । “दीपकराज गिरी चोर हो भनेर भन्नुभन्दा चोरलाई देखाएर त्यसको अनुहारसँग दीपकको अनुहार मिल्छ है भनियो भने त्यो व्यङ्ग्य हो । व्यङ्यको धर्म यो दोस्रो हो । तर यसका लागि निकै ठूलो परिश्रम गर्नुपर्छ । सिर्जनाका लागि साधना गर्नुपर्छ ।”
