फणीश्वरनाथ रेणुलाई संसारले गुमाएको दिन। आज फेरि उनलाई सम्झनेबित्तिकै मन देहाततिर डुल्न थालिहाल्यो।
रेणुले हिमालयभन्दा दक्षिण र गंगाभन्दा उत्तर तर्फको समथर भुभागकै देहातहरुको भोगाइलाई साहित्यमा उभ्याएका थिए। उनी प्रेमचन्द पछिकै उम्दा भारतीय लेखक मानिन्छन्।
उनमा साहित्यिक मात्र नभइ स्वतन्त्रता चेत पनि भरिएको थियो।
भारत र नेपालका स्वतन्त्रता संग्रामहरुमा उनको सहभागिता रह्यो। विशेषगरेर बिपी कोइरालासँगको सानिध्यले उनलाई नेपालसँग जोडेको थियो।
रेणुले नेपाली आन्दोलनको अनुभवमै टेकेर एउटा पुस्तकै ‘नेपाली क्रान्तिकथा’ लेखेका थिए। त्यसैगरि नेपाली गाउँकै पृष्ठभूमिमा उनले ‘रखवाला’ कथा पनि लेखेका थिए। त्यसमा कतिपय स्थानमा नेपाली संवाद पनि प्रयोग गरिएको थियो। ‘दिलबहादुर दाज्यु’ उनको अर्को नेपाल र नेपाली परिवेश समातिएर लेखिएको कथा हो। यसको प्रमुख पात्रका रुपमा गोरखा भर्तीमा गएका एक नेपालीलाई उभ्याइएको छ।
लेखकको रुपमा उनको उदय भने यो सबैभन्दा अगावै सन् १९४४ को अगस्ततिर प्रकाशित ‘बट बाबा’बाट भएको थियो। गाउँको एउटा पुरानो बरगदको रुख वरिपरि यसको कथा घुमेको छ। गाउँकै एकजना साहुलाई उक्त रुखसँग तुलना गरेर लेखिएको कथाबारे रेणु भन्थे, ‘हिमालय र भारतवर्षको जुन सम्वन्ध छ त्यस्तै सम्बन्ध त्यो बुढो रुख र बुढो साहुका बीचमा मैले देखाउन खोजेको थिएँ।’
उनले बीचमा केहि समय पूर्णियाबाटै साप्ताहिक पत्रिका ‘नई दिशा’को सम्पादन प्रकाशन पनि गरेका थिए।
सन् १९५२ मा कालजयी कृति ‘मैला आंचल’ बाहिर आएपछि त्यसले एकपछि अर्को प्रसिद्ध कृतिहरुलाई निरन्तरता दियो।
