बितेका दिन 

प्राचिनताका आर्यावर्त, हिंदुस्तान, भारतवर्ष र जम्बूद्वीप आजका भारत र पाकिस्तान हुन्। भारतको नामको उत्पत्ति विभिन्न ऐतिहासिक र सांस्कृतिक धरोहरहरूमा आधारित छ। भारतको नाम प्राचीन संस्कृत शब्द ‘भरत’ बाट आएको हो, जुन भारतीय उपमहाद्वीपको एक प्राचीन राजा भरतसँग सम्बन्धित छ।

भरत हिन्दू धर्मका एक प्रसिद्ध पात्र थिए, जसको नाम ‘भरतवर्ष’ (भारतभूमि) को रूपमा पनि उल्लेख गरिएको छ। भारतको अंग्रेजी नाम ‘इण्डिया’ प्राचीन ग्रीक शब्द ‘इन्डोस’ बाट आएको हो, जुन सिन्धु नदीको नामबाट व्युत्पन्न गरिएको थियो। सिन्धु नदीलाई प्राचीन कालमा ‘इन्डुस’ भनिन्थ्यो, र त्यसको आधारमा ‘इन्डिया’ शब्दको विकास भएको हो।

पाकिस्तानको नामको उत्पत्ति १९३३ मा चौउडहरी रहमत अलीद्वारा प्रस्ताव गरिएको थियो। पाकिस्तान शब्दको व्युत्पत्ति फारसी र उर्दू भाषाबाट भएको हो। यसलाई दुई भागमा विभाजन गर्न सकिन्छ: ‘पाक’: जसको अर्थ ‘शुद्ध’ वा ‘पवित्र’ हुन्छ। भारत र पाकिस्तानको सिर्जना १९४७ मा ब्रिटिश भारतीय उपमहाद्वीपको विभाजनपछि सशक्त बन्यो। 

भारतवर्ष  र पाकिस्तानको प्राचिन भुमि विभाजन हुनु अघि (१९४७ भन्दा पहिले) को साझा ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, धार्मिक, र भूगोलिक पृष्ठभूमिलाई जनाउँछ। यी दुई देश एकै ऐतिहासिक सभ्यताबाट उत्पन्न भएका हुन्, र हजारौँ वर्षको साझा इतिहास बोकेका छन्। भारत र पाकिस्तानको प्राचीन भूमिमा  सिन्धु उपत्यका सभ्यता, वैदिक युग, मौर्य साम्राज्य, गन्धार र टक्सिला, इस्लामी युग र मुगल काल र अंग्रेज शासनकाल प्रर्दछ। 

भारत र पाकिस्तान मूलतः एउटै प्राचीन भूमिको हिस्सा थिए जहाँ सिन्धु नदी सभ्यताको केन्द्र थियो, र जसले आज पनि दुई देशबीच ऐतिहासिक र सांस्कृतिक सम्बन्धको आधार बनाइरहेको इस्लाम धर्मको स्थापना पैगम्बर मोहम्मद (सल्लल्लाहु अलैहि वसल्लम) द्वारा ई. सन् ६१० मा मक्का, साउदी अरेबिया भएको मानिन्छ।

प्रारम्भमा मक्कामा विरोध भयो, पछि मोहम्मदले सन् ६२२ इस्लामी पात्रोको प्रारम्भ मदिना  हिजरत गरे। दक्षिण एशियामा मुस्लिम आगमन  केवल धार्मिक होइन, सांस्कृतिक, आर्थिक र राजनीतिक दृष्टिले पनि अत्यन्त प्रभावशाली रह्यो। इस्लाम दक्षिण एसियामा ७औं शताब्दी देखि व्यापार, सूफी आन्दोलन, र पछि सैन्य आक्रमणमार्फत फैलिन थालेको हो।

दक्षिण एसियामा मुस्लिम धर्मको आगमन साँस्कृतिक सहअस्तित्व र धार्मिक मिश्रण को इतिहास हो। यो धर्म केवल आक्रमणमार्फत होइन, व्यापार, सूफी सन्त, शिक्षा, र मानवीय सम्बन्ध मार्फत पनि फैलिएको हो, जसले भारत, पाकिस्तान, बंगलादेश लगायत सम्पूर्ण क्षेत्रको सामाजिक संरचना नै बदलिदिएको छ।

बेलायति राज पछिको भारत र पाकिस्तान ईतिहासलाई आपसी लडाईले प्रसारण गरेको छ। भारत र पाकिस्तानको लडाइँ (युद्ध) दुई देशहरूबीच इतिहासमा पटक-पटक भएको सशस्त्र संघर्षलाई जनाउँछ। भारत र पाकिस्तानबीच मुख्य चारवटा ठूलो युद्धहरू भएका छन्, जसमा दुई परमाणु शक्ति सम्पन्न देशहरू बीचको तनाव झल्किन्छ।

भारत-पाकिस्तान युद्धहरूको सारांशमा १९४७-४८ को युद्ध (पहिलो कश्मीर युद्ध), १९६५ को युद्ध, १९७१ को युद्ध (बंगलादेश मुक्ति युद्ध), १९९९ को कारगिल युद्ध प्रर्दछन भने अन्य टकरावहरूमा १९८७ ब्रासटैक्स संकट, २००१ संसद आक्रमणपछि तनाव, २०१९ सर्जिकल स्ट्राइक (उरी आक्रमणपछि) र २०१९ पुलवामा आक्रमण र बालाकोट एयर स्ट्राइक रहेका छन।

आजका दिन 

कश्मीर विवाद र आतंकवादका कारण भारत र पाकिस्तानबीच कूटनीतिक सम्बन्धमा चिसोपन छ। पूर्ण युद्ध टार्न अन्तर्राष्ट्रिय दबाब र संयमले भूमिका खेलेको छ।

भारत र पाकिस्तान बीचको २०२५ को युद्ध हालैको समयको सबैभन्दा गम्भीर सैन्य संघर्ष हो, जसले दुई परमाणु शक्ति राष्ट्रहरूको बीचमा व्यापक युद्धको सम्भावनालाई उजागर गरेको छ। २०२५ मे ७: भारतले पाकिस्तान र पाकिस्तान-प्रशासित कश्मीरका ९ स्थानहरूमा ‘सिंदूर अपरेसन’ नामक हवाई आक्रमण सञ्चालन गर्‍यो। 

विकिपिडियाको भनाइमा पाकिस्तानले यी आक्रमणहरूलाई नागरिक क्षेत्रहरूमा गरिएको आक्रमणको रूपमा आरोप लगाउँदै ३१ नागरिकको मृत्यु र ४६ घाइते भएको जनाएको छ। पाकिस्तानले भारतका पाँच जेट विमानलाई मार गिराएको दाबी गरेको छ। यसका साथै, दुई देशहरू बीचको सीमा र नियन्त्रण रेखामा (LoC) भारी तोपखानाको आदानप्रदान भएको छ, जसले थप नागरिक हताहतको कारण बनाएको छ। 

अप्रिल २२ मा भारतीय कश्मीरको पहलगाम क्षेत्रमा भएको आतंकवादी आक्रमणमा २६ नागरिकको मृत्यु भएको थियो। भारतले यसलाई पाकिस्तान-समर्थित आतंकवादी समूहहरूको कामको रूपमा आरोप लगाएको छ। यस आक्रमणपछि भारतले पाकिस्तानका कूटनीतिक कर्मचारीलाई निष्कासन गरेको र सीमा सम्झौताहरू निलम्बन गरेको छ।

अनुमान र सम्भावना

द सनका भनाईमा दुबै राष्ट्रहरूका पास लगभग १७०-२०० परमाणु हतियारहरू छन्। विशेषज्ञहरूका अनुसार, यदि युद्ध पूर्ण रूपमा फैलिने हो भने, १२५ मिलियनभन्दा बढी मानिसको मृत्यु हुन सक्ने सम्भावना रहन्छ। परमाणु युद्धको सम्भावनालाई मध्यनजर गर्दै, अन्तर्राष्ट्रिय समुदायले दुबै पक्षलाई संयम अपनाउन र कूटनीतिक समाधान खोज्न आग्रह गरेको छ।

विकिपिडियाको भनाइमा भारतले मे ७ मा ‘अभ्यास’ नामक राष्ट्रिय सुरक्षा अभ्यास सञ्चालन गर्‍यो, जसमा २४४ जिल्लामा हवाई आक्रमणको चेतावनी, बम आश्रयहरूको तयारी, र नागरिकहरूको आपतकालीन प्रतिक्रिया तालिम समावेश थियो। भारतले ‘आक्रमण’ नामक हवाई अभ्यास सञ्चालन गर्‍यो, जसमा राफेल र सुखोई विमानहरूको प्रयोग गरी आक्रमण क्षमता परीक्षण गरिएको थियो। 

अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिक्रियामा अमेरिका, बेलायत, चीन, र संयुक्त राष्ट्रसंघले दुबै पक्षलाई संयम अपनाउन र कूटनीतिक संवादको माध्यमबाट समस्या समाधान गर्न आग्रह गरेका थिए। 

विशेषज्ञहरूले चिन्ता व्यक्त गरेका छन् कि चीनले यस संघर्षलाई ताइवान जस्ता क्षेत्रीय रणनीतिक फाइदाका लागि उपयोग गर्न सक्छ।

अमेरिकाको पहलमा दुबै पक्षका बीचमा युद्धविराममा लागि तयार भएको ट्रम्पले बताएका छन्। भारतको विदेश मन्त्रालयले पनि युद्धविरामको पुष्टि गरिसकेको छ।

देखिने तथ्य सन् २०२५ को भारत-पाकिस्तान युद्ध हालसम्मको सबैभन्दा गम्भीर सैन्य टकराव हो, जसले क्षेत्रीय र वैश्विक सुरक्षा चुनौतीहरूलाई उजागर गरेको छ।

फाईदा बेफाईदा

भारत र पाकिस्तानबीच भएका लडाइँहरू ले केवल दुवै देशका राजनीतिक नीतिमा मात्र होइन, सामाजिक, आर्थिक, कूटनीतिक र मानव अधिकारमा पनि गहिरो प्रभाव पारेका छन्। युद्धको केही स्पष्ट फाइदा भए पनि, बेफाइदा र दीर्घकालीन असरहरू बढी गम्भीर छन्।

भारतका लागि फाइदामा १९७१ मा बंगलादेशको स्वतन्त्रता सुनिश्चित भयो (पूर्वी पाकिस्तानलाई अलग गरियो)। राष्ट्रिय एकतामा सेनाको मनोबल मजबुत भयो। सैन्य क्षमता वृद्धिमा भारतले युद्धपछिका दशकहरूमा आफ्नो सैन्य बललाई अत्याधुनिक बनायो। पाकिस्तानका लागि फाइदामा १९६५ मा अस्थायी सैन्य सफलता, धार्मिक राष्ट्रको अवधारणालाई बललाई आन्तरिक रूपमा प्रयोग गरियो।

बेफाइदामा आर्थिक क्षति, जनधनको क्षति, कूटनीतिक सम्बन्धमा तनाव, सैन्यकरण र हतियारको होड, कट्टरता र चरमपन्थ र सामाजिक र सांस्कृतिक असर देखिएका छन।

फाइदा भन्दा बेफाइदा धेरै छन्। युद्धले राष्ट्रियता र सुरक्षाको भावना त बलियो बनाउँछ, तर यसले जनताको जीवन, अर्थतन्त्र, कूटनीति र समाजमा गहिरो नकारात्मक प्रभाव पार्दछ। शान्तिपूर्ण समाधान र वार्ता नै स्थायी समाधानको बाटो हो।

जगतमा प्रभाव 

भारत र पाकिस्तान बीचको युद्धको विश्वमा प्रभाव धेरै गहिरो र विविध हुन्छ। यी दुई मुलुकहरूको युद्धले केवल दक्षिण एशिया नभएर सम्पूर्ण विश्वमा अनेकौं परिणामहरू उत्पन्न गर्न सक्छन्। यस प्रकारका युद्धका प्रभावहरू केही प्रमुख क्षेत्रहरूमा फैलिन्छन्।

यसका आर्थिक प्रभावमा वैश्विक व्यापारमा असर, तेल र ग्यास मूल्यहरू र आर्थिक पुनर्निर्माण र सहायतामा, राजनीतिक प्रभावमा प्रादेशिक सुरक्षा अस्थिरता, अमेरिका र अन्य शक्तिहरूको भूमिका र नाभिकीय अस्तित्वको खतरामा,  सामाजिक र मानविक प्रभावमा प्रवासी संकट, मानवाधिकारको उल्लङ्घन र मानवीय सहायतामा विश्वव्यापी सुरक्षा र नाभिकीय युद्धको सम्भावना नाभिकीय युद्धको डर र संयुक्त राष्ट्र र अन्य वैश्विक संस्थाहरूको भूमिकामा प्रभाव पारेको  देखिन्छ।

युद्धको परिणामले दुवै मुलुकहरूको आन्तरिक र बाह्य नीतिहरूलाई प्रभावित पार्नेछ। यसले क्षेत्रीय शक्ति सन्तुलनमा परिवर्तन ल्याउन सक्छ। चीन र अन्य क्षेत्रीय शक्ति शक्तिहरूले यस युद्धमा आफ्नो भूमिका खेल्न सक्छन्, जसले दक्षिण एशियामा नयाँ शक्ति समीकरणहरू सिर्जना गर्न सक्छ।

भारत र पाकिस्तानबीचको युद्धले केवल यी दुई देशहरूलाई मात्र होइन, पूरै दक्षिण एशिया र विश्व समुदायलाई पनि प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष रूपमा प्रभावित पार्दछ। विश्वका दुई परमाणु शक्ति सम्पन्न छिमेकी राष्ट्रबीचको द्वन्द्वले क्षेत्रीय अस्थिरता, अन्तर्राष्ट्रिय कूटनीतिक चिन्ता, र सुरक्षा सन्तुलनमा परिवर्तन ल्याउने सम्भावना उच्च हुन्छ।

दक्षिण एशिया र विश्वमा भारत-पाकिस्तान युद्धको पार्ने असरहरूमा क्षेत्रीय अस्थिरता, आर्थिक असर, परमाणु युद्धको जोखिम, मानव अधिकार र शरणार्थी समस्या, आतंकवाद र चरमपन्थको वृद्धि, अन्तर्राष्ट्रिय कूटनीतिक हस्तक्षेप, वैश्विक अर्थतन्त्रमा असरका संम्भावना जिवित रहेका छन्।

भारत-पाकिस्तान युद्धले दक्षिण एशियालाई युद्धक्षेत्र, र विश्वलाई परमाणु जोखिमयुक्त क्षेत्र बनाउँछ। सांस्कृतिक, व्यापारिक र मानवतावादी ह्रास युद्धको सबैभन्दा गहिरो बेफाइदा हो। त्यसैले विश्वले युद्धको सट्टा शान्तिपूर्ण समाधान, संवाद, र क्षेत्रीय सहकार्यमा जोड दिनुपर्छ।

नेपाल सन्दर्भ 

भारत र पाकिस्तान बीचको युद्धको असर नेपालमा पनि गहिरो र दीर्घकालीन प्रभाव पार्न सक्छ, विशेष गरी नेपालका राजनीतिक, सामाजिक, र आर्थिक पक्षमा। यद्यपि नेपाल एक हिन्दु वाहुल्य निरपेक्ष राष्ट्र हो, जसले कुनै पनि संघर्षमा प्रत्यक्ष रूपमा संलग्न नहुने नीति अपनाएको छ, तथापि दक्षिण एशियाका अन्य प्रमुख राष्ट्रहरूको युद्धको परिणाम नेपालमा पनि असर पुर्याउँछ।

नेपालको स्थिति भौगोलिक, राजनीतिक र कूटनीतिक दृष्टिले संवेदनशील छ, र भारत र पाकिस्तानको युद्धले यसलाई विविध तरिकामा प्रभावित पार्न सक्छ।भारत-पाकिस्तान युद्धको नेपालमा असर हेर्दा मुख्यता सामाजिक र सांस्कृतिक असर, आर्थिक असर, राजनीतिक असर, सुरक्षा र रणनीतिक असर, परमाणु जोखिम पर्दछन। 

भारत र पाकिस्तान बीचको युद्धले नेपालका लागि सम्भावित फाइदाहरूमा भूराजनीतिक अवसर र समानतामा सहयोगमा देखिन्छ भने बेफाइदाहरूमा सामाजिक ध्रुवीकरण, सुरक्षा चुनौती र शरणार्थी संकटमा छ। भारत र पाकिस्तानबीचको युद्धको असर नेपालमा धेरै जटिल र मिश्रित हुन्छ।

युद्धका नकरात्मक असरहरू-सामाजिक तनाव, आर्थिक संकट, कूटनीतिक दबाब, र सुरक्षा चुनौती-सशक्त छन्। यद्यपि नेपालले आफ्नो निरपेक्ष नीति र मध्यस्थता कायम राख्न सक्छ र यसलाई सन्तुलन र सहकार्यको अवसरमा पनि परिणत गर्न सक्छ।

युद्धको दीर्घकालीन असरमा ध्यान दिनु पर्ने कुरा भनेको शान्ति र समन्वय को मार्गमा भारत र पाकिस्तानलाई केन्द्रीय भूमिका निभाउन मद्दत गर्ने हो।

विश्वयुद्ध तर्फको अनुमान 

केहीले अनुमान गरेजस्तो विश्व युद्धको कारणहरू छन भन्दा त्यो त्यति सान्दर्भिकता देखिँदैन। विश्वयुद्ध हुन राजनीतिक र सैन्य तनाव, साम्राज्यवाद र उपनिवेश विस्तार, राष्ट्रियता र संप्रभुता, संविधान र सन्धिहरूको उल्लंघन, आर्थिक संकट र अस्थिरता, प्रोपागाण्डा र चरमपन्थी विचारधाराहरू, प्रवृत्तिका कारण, प्राकृतिक संसाधन र भू-राजनीतिक संघर्ष जस्ता कारण चाहिन्छ। तर यसमा यस्ता कारण देखिदैन। 

सैनिक विश्लेषण

भारत पाकिस्तान युद्धहरूको सैनिक विश्लेषण गर्नका लागि प्रमुख युद्धहरूलाई छुट्टाछुट्टै हेर्नुपर्छ। यी युद्धहरू मुख्यतः चारपटक भएका थिए।

युद्धको समग्र विश्लेषणले भारतको बढी जनशक्ति, सुसंयोजित सैन्य संरचना, लोकतान्त्रिक नेतृत्व र हवाई र स्थल सेनाको उच्च समन्वय देखिएको पाईन्छ भने पाकिस्तानको रणनीतिमा प्रारम्भिक आक्रमण रणनीति तर लामो समय टिक्न असफल तथा अन्तर्राष्ट्रिय मध्यस्थता अपेक्षामा युद्ध थाल्ने प्रवृत्ति देखिएको छ।

दुःख र स्वर्णिम अवसर

छिमेकी युद्धमा भासिँदा स्वभाविक दुःखको विषय हो तर हामी ईतिहासको त्यो मुखमा छौं यसलाई तटस्थताको माध्यमबाट मध्यस्थता नै नेपालको लागि श्री ५ महेन्द्रले बनाइदिएको गर्भिलो ईतिहास र श्री ५ विरेन्द्रको शान्तीको प्रस्तावको विश्व परिचय स्थापित गर्ने अवसरको रुपमा लिन सक्नु नै आजको नेपालको स्वर्णिम अवसर हो।

यदि भारत र पाकिस्तानबीच २०२५ मा युद्ध भयो भने, यो अत्यन्त संवेदनशील र विश्वव्यापी असर पार्ने घटना हुनेछ। यस्ता युद्धहरू सैन्य जितभन्दा बढी राजनीतिक, कूटनीतिक र मानवीय हार बोक्ने सम्भावना हुन्छ।