नेपालको संविधानले नेपाल एक संघीय लोकतान्त्रिक गणराज्य भनेर परिभाषित गरेको छ। यसले नेपालको राजसंस्थाको वर्तमान अस्तित्वलाई अस्वीकार गरेको छ तर नेपाली जनताको सार्वभौम अधिकार तथा स्वतन्ततामार्फत राजसंस्थाको पुनर्स्थापनालाई अस्वीकार गरेको छैन।

संविधानले लोकतान्त्रिक शासन व्यवस्था र जनताको सार्वभौम अधिकार सुनिश्चित गरेकोले राजसंस्थाको पुनर्स्थापना गर्नुपर्ने अपरिहार्यतालाई स्वीकार गरेको छ। यसले नेपाललाई एक समावेशी, लोकतान्त्रिक र प्रजातान्त्रिक राष्ट्रको रूपमा स्थापित गरेको छ।

लोकतन्त्रमा व्यवस्था परिवर्तनको अधिकार नागरिकको मौलिक अधिकारको रूपमा मानिन्छ। यस सिद्धान्तअन्तर्गत, नागरिकहरूले आफ्नो शासन प्रणाली र सरकारमा परिवर्तन ल्याउनको लागि लोकतान्त्रिक प्रक्रिया र साधनहरूको प्रयोग गरिन्छ। लोकतान्त्रिक शासन व्यवस्थामा, यदि जनतालाई वर्तमान सरकार वा व्यवस्थामा कुनै असन्तोष छ भने, तिनीहरूले शान्तिपूर्ण र संवैधानिक माध्यमबाट सरकार र व्यवस्था परिवर्तन ल्याउने अधिकार राख्छन्।

सदाको लागि गणतन्त्रको अन्त्य भएका उदारणहरू छन।

गणतन्त्रमा शासकहरूको कर्तव्य जनताको सेवा गर्नु र लोकतान्त्रिक मूल्यहरूको पालना गर्नु हो। जब शासकहरू आफ्नो जिम्मेवारी पूरा गर्न असफल हुन्छन् वा जनताको अपेक्षाहरूसँग मेल खाँदैनन्, त्यस्तो अवस्थामा गणतन्त्रको शासकहरूको अन्त्य चुनाव, जनआन्दोलन, असफलतासम्मत शासन प्रणालीको अन्त्य, वा क्रान्तिका माध्यमबाट हुन्छ।

चार्ल्स प्रथमको शासनकालमा राज्य र संसदबीच गम्भीर तनाव थियो। इंग्ल्याण्डको गृहयुद्ध १६४२-१६५१ को रूपमा परिणत भयो। गृहयुद्धको परिणामस्वरूप चार्ल्स प्रथमलाई पराजित गरी १६४९ मा उनलाई मृत्युदण्ड दिइयो। ओलिभर क्रोमवेलको नेतृत्वमा गणतन्त्र र ‘कमनवेल्थ’ बनाईयो।

ओलिभर क्रोमवेलको मृत्यु (१६५८)पछि बेलायतमा गणतन्त्र स्थिर नभई १६६० मा स्ट्रेटफोर्डको पुनर्स्थापना गरी चार्ल्स द्वितीयलाई बेलायतको राजा घोषणा गरियो र बेलायतको शाही प्रणाली पुनर्स्थापित भयो।

स्पेनको राजतन्त्रको पुनर्स्थापना सन् १९७५ मा भएको थियो। परिवर्तनको नेतृत्व किङ हुआन क्यार्लोस पहिलोले स्पेनलाई लोकतन्त्रमा रूपान्तरण गरी राजतन्त्रको पुनर्स्थापना सन् १९३१ मा गणराज्यको स्थापनापछि समाप्त भएको थियो। त्यसपछि नागरिक युद्ध (१९३६-१९३९) को परिणामस्वरूप फ्रान्सिस्को फ्रान्कोको डिक्टेटरशिपको सुरु भएको थियो।

स्पेनको लोकतान्त्रिक शासन पुनर्स्थापनाको प्रक्रिया फ्रान्कोको मृत्यु (१९७५) पछि भएको थियो। स्पेनका तानाशाह फ्रान्सिस्को फ्रान्कोको सन् १९७५ मा मृत्युपछि स्पेनको भविष्यको नेतृत्व किङ हुआन क्यार्लोसलाई एक सांकेतिक संस्था बनाई मोनार्कीको रूप लियो।

स्पेनको राजतन्त्रको पुनर्स्थापना १९७५ मा सफलतापूर्वक सम्पन्न भयो। किङ हुआन क्यार्लोसले देशलाई लोकतन्त्र र समृद्धिको दिशा दिने महत्वपूर्ण भूमिका निभाए। न्युजिल्याण्ड र क्यानडाले शाही प्रभुत्वको राजतन्त्र अपनाएका छन।
विश्वबाट राजसंस्थाको पतनका कारण शाहवंशले बुझेको छ।

फ्रान्समा लुई सोलहौं र उनका परिवारको शासनको अन्त्य भएको थियो। फ्रान्सको क्रान्तिको प्रमुख कारण राजनीतिक, सामाजिक र आर्थिक असमानता थियो। शाही परिवारको अत्यधिक विलासिता र गरीब जनताको दुःखले जनआन्दोलनलाई जन्म दियो। १७९२ मा लुई सोलहौंलाई कुम्भीघाटमा मृत्युदण्ड दिइयो। फ्रान्सले गणराज्यको घोषणा गर्‍यो। 

रुसको राजवंशको शासन १९१७ को रुस क्रान्तिसँगै समाप्त भयो। निकोलस द्वितीयको नेतृत्वमा रुसमा जर्जरित सामाजिक, आर्थिक र राजनीतिक अवस्था थियो। पहिलो विश्वयुद्ध र भोकमरीको कारण जनतामा असन्तोष बढ्दै गयो। रुसी क्रान्तिका कारण निकोलस द्वितीयले राजसत्ता त्यागे। पछि बोल्शेविक पार्टीको नेतृत्वमा लेनिनको नेतृत्वमा सोभियत संघको स्थापना भयो।

अष्ट्रेलियाली हंगेरी साम्राज्य र जर्मन साम्राज्यको पतन पनि पहिलो विश्वयुद्धको परिणाम स्वरूप भएको हो। १९१८ मा युद्धको समाप्तिपछि किङ विक्टर इमैनुएल तृतीयको राजतन्त्रको पतन भयो र जर्मनीको किङ विलियम द्वितीय पनि राजकीय सत्ता त्याग्न बाध्य भए।

राजसंस्थाको पतनमा आर्थिक असमानता र समाजको विभाजन, राजनीतिक अस्थिरता र जनआन्दोलन, प्राकृतिक र मानव निर्मित आपदाहरू, प्रबोधन र लोकतन्त्रका विचारको विकास, साम्राज्यवादी शासनको अन्त्य र उपनिवेश स्वतन्त्रताको लहर।राजवंशहरूलाई समाप्त गरेर लोकतान्त्रिक शासनका लागि बाटो खोल्छ, जसले प्रायः जनताको अधिकार र स्वतन्त्रता सुनिश्चित गर्न महत्व दिइएको छ।

नेपालमा राजसंस्था पुनर्स्थापनाको आधार स्पष्ट र प्रमाणिक छ।

नेपालमा राजसंस्था पुनर्स्थापनाको आधार विभिन्न ऐतिहासिक, सांस्कृतिक र राजनीतिक पक्षहरूसँग जोडिएका छन्। ऐतिहासिक र सांस्कृतिक महत्त्वमा नेपालको राजसंस्था ऐतिहासिक रूपमा एक लामो इतिहास र परम्परासँग जोडिएको छ।

प्राचीन कालदेखि नेपालको राजसंस्था शाही परिवारको नेतृत्वमा थियो। राजा पृथ्वीनारायण शाहले नेपाललाई एकीकृत गर्दै वर्तमान नेपालको रूप दिएका हुन्। यसले धेरै नेपालीहरूका लागि सांस्कृतिक र ऐतिहासिक पहिचानको महत्त्व राख्छ।
धर्म र परम्परामा नेपाल एक हिन्दू राष्ट्रको रूपमा परिचित थियो। यसको धार्मिक परम्परामा राजसंस्थाको एक विशेष स्थान थियो। राजा विष्णुको अवतार मानिन्छन्। नेपालको हिन्दू संस्कृतिका मुख्य प्रतीकका रूपमा उनले देशको धार्मिक नेतृत्व गरेका थिए। राजसंस्थाले नेपालको हिन्दू परम्परालाई संरक्षण गर्ने भूमिका खेलेको थियो।

राजसंस्था राष्ट्रिय एकता र स्थिरतामा छ। कुनै समय नेपालमा राजसंस्थाले राष्ट्रिय एकता र सामाजिक स्थिरता कायम राख्ने भूमिका निर्वाह गरेको थियो। शाही शासनको समयमा नेपालका विभिन्न जातीय र सांस्कृतिक समूहहरूबीच एकता र सहकार्यको भावना बलियो थियो। नेपालको गणतन्त्र स्थापनाकोपछि राजनीतिक अस्थिरता र पार्टीहरूको आपसी संघर्षको स्थिति सिर्जना भएको छ। गणतन्त्रको अवधिमा भएको अस्थिरता र व्यवस्थापनको कमजोरीको कारणले राजसंस्थाको पुनर्स्थापना को आवश्यकता महसूस गरिएको हो।

राजसंस्था स्थायित्वको नेतृत्वमा छ। शाही शासनले नेपालको राजनीतिक परिप्रेक्ष्यमा स्थायित्व र विश्वसनीयता ल्याएको थियो। नेपालमा जनजाति, जाति र धर्मका विविधताहरू भएका कारण, राजाले सबै समूहको समान प्रतिनिधित्व र सद्भाव कायम राख्ने प्रयास गरी समावेशी र सशक्त राष्ट्र निर्माणको पक्षमा भूमिका भएको मानिन्छ।

नेपालको राजतन्त्र र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा नेपालको राजतन्त्रले विदेश नीति र अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा नेपालको भूमिका महत्वपूर्ण बनाएको थियो। उदाहरणका लागि, नेपालको विदेश नीति पारम्परिक रूपमा सन्तुलन राख्नेमा आधारित थियो। प्रमुख शक्तिहरूसँग समान दूरी कायम राख्न महत्त्व दिइन्थ्यो। यसको कारण नेपाललाई स्वाधीनता र सक्षमताको सुरक्षा थियो। यो रणनीति वैश्विक मामिलामा नेपालको प्रभावलाई कायम राख्न मद्दत गरेको थियो।

सामाजिक असमानता र प्रजाशाहीको परिप्रेक्ष्यमा नेपाली समाजमा कुनै समयमा प्रजाशाही शासन थियो, जहाँ राजा र शाही परिवारलाई समाजका प्रवृत्तिहरूको संरक्षकको रूपमा हेर्ने गरिएको थियो। यसले समाजका निर्धन वर्गका लागि सेवा र लाभ ल्याएको थियो। नेपालमा राजसंस्था पुनर्स्थापना गर्नका लागि यस प्रकारका विचारहरूले योगदान पुर्‍याउँछन्।

शाही परिवारको सामाजिक कर्तव्य र प्रतिष्ठानमा नेपालका राजाहरू प्राचीनकालदेखि समाजको सेवा गर्ने, धार्मिक र सांस्कृतिक संस्कृतिको संरक्षकका रूपमा देखिएका थिए। उनीहरूको प्रतिष्ठान र महत्त्वले, कतिपयले समाजमा उच्च सम्मान र विश्वासको माहोल सिर्जना गरेको थियो। राजसंस्थाको पुनर्स्थापनाले सामाजिक कर्तव्य र योगदानलाई पुनः अघि बढाउने धारणा छ।

जनताको भावनामा राजसंस्था राष्ट्रिय पहिचानको प्रतीक थियो। राजा जनताको नजिक थिए र उनीहरूको भलाइको लागि काम गर्ने विचार गरिएको थियो। यद्यपि गणतन्त्रपछि, यस्ता विचारहरू अलि कमजोर बनाइएतापनी बिस्तारै जनताबाट बुझिन लागेको अवस्था छ।

राजसंस्थाको पुनर्स्थापना र लोकतान्त्रिक प्रणाली नै नेपालको अर्थ, लोकतन्त्र र राजसंस्थाको सह-अस्तित्वसँग सम्बन्धित छ। सामाजिक समानता र न्यायको पक्षमा राजसंस्थाले भुमिका खेल्न सकेमा समावेशी र समानतामूलक संरचना स्थापना गर्न सक्ने विश्वास गरिन्छ।

निष्कर्ष

नेपालमा राजसंस्था पुनर्स्थापनाका लागि विभिन्न पक्षहरू रहेका छन्। जसमा ऐतिहासिक, सांस्कृतिक र राजनीतिक दृष्टिकोणबाट छन। राजसंस्था नेपालको राजनीतिक परिवेशसँग जोडिएको छ। साम्राज्यवादी, विस्तारवादी र पुँजीपतिका दलालका कलो, हली र कमारो शासकको मार्का र फिरन्ते चेतनाबाट दुर्जन प्रजातन्त्र, आयातित लोकतन्त्र र आतंकवादी धनयुद्दको गणतन्त्र समाप्ति हुन लागेको संगिन समयमा सबैमा सौर्य साम्यवादमा जोडिन निमन्तणा छ।

नेपाली परम्परागत चालचलनमा जोगी घरमा आए भिक्षा दिनुपर्छ। राजा, सेना र छिमेकीले गुहार मागे दिनुपर्छ। यही कारणले नेपाल कहिले कसैको उपनिवेश नभएको हो। अहिले राजाले नेपाली खाँटी शब्दमा भन्दा पुर्खाले बचाईदिएको नेपाल र नेपाली बकस वंशजलाई दिन गुहार मागेका वा अनुरोध वा आह्वान गरेका छन्। यो विषय देश र जनताको अस्तित्वसँग जोडिएको छ।गुहार किन नदिने?