नेपाल हिमालय पर्वतको दक्षिणी भेगमा रहेको दक्षिण एसियाली भूपरिवेष्ठित देश हो। चीनसँग सीमाना जोडिएको भए तापनि हिमालय पर्वतको अवरोधका कारण नेपाल उत्तरबाट पूर्ण रूपमा अलग छ। जबकि अन्य तीन दिशामा भारतद्वारा घेरिएको छ।
यसरी हेर्दा, भारतका लागि नेपाल उसकै पञ्जामा रहेको एक वस्तुजस्तै छ। नेपालको राजनीतिक, कूटनीति र आर्थिक विकासमा भारतको ठूलो हस्तक्षेप रहेको छ।
वास्तवमा, दक्षिण एसियाली साना देशहरूमा हस्तक्षेप गर्ने मामलामा भारत एक ‘आदत बसिसकेको मुलुक’ हो। भारतीय दबाबमा परेर सिक्किम भारतको एउटा राज्य बन्यो। भुटानमा भारतीय हस्तक्षेप देखिनेगरी छ। चीनसँग सम्बन्ध स्थापित नगर्न भारतले भुटानलाई बाध्य बनाएको छ। चीनसँगको सिमा–नाका समस्या पनि अझै समाधान भइसकेको छैन।
भारतप्रति उच्च निर्भरता भएकाले नेपाल पनि इतिहासमा धेरै पटक भारतीय धम्कीको सिकार भएको छ। उदाहरणका लागि सन् १९८९ मा नेपाल–भारतको द्विपक्षीय सम्बन्ध बिग्रिँदा भारतले १५ महिना लामो नाकाबन्दी गरेको थियो। जसले गर्दा नेपालको अर्थ व्यवस्था ध्वस्त हुन पुग्यो र जनताको जीवनस्तरमा ठूलो गिरावट आयो। सन् २०१५ मा भारतले भनेको नमान्दा पुनः ६ महिना नेपालमा नाकाबन्दी लाग्यो।
भारतको नियन्त्रणमा नेपालको राजनीति
नेपालको राजनीतिमा मुख्य रूपमा तीन शक्ति केन्द्र छन्– नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (एकीकृत मार्क्सवादी–लेनिनवादी), नेपाली कांग्रेस र नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (माओवादी)।
यो वर्षको मार्चमा पूर्वप्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल प्रचण्डले मन्त्रिपरिषद् पुनर्संयोजन गर्दै भारत समर्थित नेपाली कांग्रेससँगको गठबन्धन तोडेका थिए। जसले भारतलाई निकै रुष्ट बनायो। भारतीय पक्षले नेपाली कांग्रेसमार्फत नेपालको राजनीतिक र कूटनीतिक मामिलामा हस्तक्षेप गर्ने अवसर गुमायो। जसले गर्दा नेपाल मामिलामा भारतले चीनमाथि आफ्नो आक्रोश प्रकट गरेको थियो।
नेपालको अर्थतन्त्रमा भारतको प्रभुत्व
नेपाल लगभग चारैतिरबाट भारतद्वारा घेरिएको छ। चीनसँगको सीमावर्ती क्षेत्रमा हिमालय पर्वतको कठिन अवरोध भएकाले व्यापार–व्यवसायमा उच्च निर्भरता भारतप्रति नै छ। आर्थिक पक्ष पनि नेपालमाथि भारतको नियन्त्रण र दबाब कायम राख्ने एउटा साधन बनाइएको छ।
सन् १९८९ को नाकाबन्दीको अलावा २०१५ मा भूकम्पले ग्रस्त भएको नेपालमा भारतले तेल ट्याङ्कर र तरकारी ट्रकहरू रोकिदिएर नेपाललाई दण्डित गरेको थियो। जबकि चीनले भने नेपाललाई तत्काल राहत सामाग्री प्रदान गरेर सहयोग गरेको थियो।
यसका अतिरिक्त भारतमाथि निर्भरता भएको कारण नेपालको अर्थतन्त्र पनि निकै कमजोर र अस्थिर छ। भारतको हस्तक्षेपकै कारण आर्थिक रुपमा सक्षम बन्ने र आत्मनिर्भर बन्ने नेपालको क्षमतामा क्षति पुगेको छ।
भारतको अधिनायकवादी नीति र यसको अन्त्य
भारत आफूलाई दक्षिण एसियाली महाशक्ति ठान्छ। तर आफ्नै समाज, अर्थ व्यवस्था र राजनीतिक समस्याहरूले गर्दा उसको यो सपना पूरा गर्न कठिन देखिन्छ।
वास्तवमा चीन र नेपालको सहकार्यले दक्षिण एसियाली स्थिरता र विकासलाई सहयोग पुर्याउँछ। जुन भारतका लागि चुनौती होइन, बरु अवसर हुन सक्दछ।
