काठमाडौं उपत्यकाका नेवार समुदायको सभ्यतामध्ये एक हो य: मरि। कृषिप्रधान नेवा: समाजको सूचक थियो य:मरि। कुनै बेला हामी कसैप्रति निर्भर थिएनौं। किसानी गरेर आफूलाई चाहेको जोहो गर्थ्यौं। अरुसँग माग्नुपर्ने अवस्था नै थिएन। य:मरि त्यही आत्मनिर्भताको आविष्कार हो।

कृषि कर्ममा भुलेको बेला उपत्यकामा पहिला रोटीका नाममा सुख्खा रोटी मात्रै बन्थ्यो। अहिले जस्तो विभिन्न प्रकारका रोटी थिएनन्। पछि आफैँसँग भएका खाद्यान्नको उपयोग गरी नेवारहरुले य:मरिको विकास गरे। त्यसबेला तिलको धुलो, चाकुको झोललाई मिसाएर लतू आकारको चामलको पिठोमा राखेर आधुनिक रोटीको विकास गरियो। यसरी नयाँ प्रकारको रोटी बनाउँदा सबैलाई मिठो लागेको र सबैलाई मनपर्ने भएकोले यसको नाम ‘यगु मरि’ हुँदै हाल ‘य:मरि’ रहन गएको केही संस्कृति अध्येता बताउँछन्।

त्यसैले त पहिला जाडो महिनामा पाक्ने य:मरि आजकल बाह्रै महिना पाक्छ, मिठो भएर।