इन्द्रजात्राको रथयात्राका समयमा प्रचार भए पनि रथयात्रापछि भैरव र गणेशका विषयमा त्यति सुनिँदैन। नेवार समुदायभन्दा बाहिरका समुदायलाई जीवित देव भैरव र गणेश पनि हुन् र भन्नेसम्म भाव हुने नेवार समुदायका मानिस बताउँछन्।

रथयात्रा गर्ने क्रममा पहिलो र दोस्रो रथ गणेश र भैरवको हुन्छ भने अन्तिममा कुमारीको रथयात्रा हुन्छ।  अवकाश नपाएसम्म भैरव र गणेश पनि कुमारीसरह बस्ने गर्छन्। कुमारी र भैरव/गणेशमा एउटा मात्रै फरक रहेको पाइन्छ। कुमारी वर्षमा १३ दिन मात्रै स्थायी रूपमा बसेको कुमारी घरबाट बाहिर निस्कन पाउँछिन् भने भैरव र गणेशलाई बाहिर निस्कन छुट छ।

कुमारी, गणेश र भैरव बस्ने निश्चित सीमा हुन्छ। काठमाडौँको परम्परागत सीमा नाघेर अन्त बस्नु हुँदैन। कुमारीघरमा कुमारीको बस्ने व्यवस्था रहे पनि भैरव र गणेशका लागि छुट्टै घर छैन।  आफ्नै घर छैन भने भाडामा लिएर समेत भैरव र गणेश बस्नुपर्ने हुन्छ। हाल भैरव फुपूको घर र गणेश मामाघरमा बस्दै आएका छन्।

विसं २०६५ मा भैरवका रूपमा नियुक्ति लिँदा रुजन शाक्य तीन वर्षका थिए। हाल उनी १४ वर्षका भए। भैरवसँगै रथयात्रामा सहभागी हुने गणेश (संवेग शाक्य) पनि १४ वर्षकै छन्। सामान्यतया रजस्वला भएपछि कुमारीले अवकाश पाउने गर्छिन् भने व्रतबन्ध (बन्देछुयगु) गर्ने उमेर भएपछि गणेश र भैरवले अवकाश पाउने व्यवस्था छ।

नेपालमा राजतन्त्र हुँदा कुमारी, गणेश र भैरवले गर्दै आएको नियमित पूजा रोकिएको छ। कुमारी, भैरव र गणेशको कार्यविधि परिमार्जित हुन नसक्दा नियमित पूजाहरू रोकिएको  वर्तमान तथा भूपू जीवित श्रीभैरव तथा श्रीगणेश संरक्षण समितिका कार्यालय सचिव विश्व शाक्यले जानकारी दिए। उनका अनुसार कुमारी, गणेश र भैरवमध्ये एकको नयाँ नियुक्ति हुँदा र  राष्ट्रप्रमुखको नयाँ नियुक्ति हुँदा गर्नुपर्ने पूजा राजतन्त्रको समाप्तिसगै रोकिएको छ।

विसं २०६५मा कुमारी र भैरवको नियुक्ति हुँदादेखि उक्त पूजा रोकिएको हो। पूजा रोकिएपछि २०६६ सालमा गणेशको नियुक्ति पाएका संवेगको पालामा भने गुठी संस्थानको सहयोगमा नियमित पूजा गरिएको थियो।

कसरी छानिन्छ

लिच्छविकालदेखि इन्द्रजात्रा मनाइने प्रचलन रहे तापनि कुमारी, भैरव र गणेशको रथयात्रा भने कान्तिपुरका अन्तिम मल्ल राजा जयप्रकाशको पालादेखि शुरु भएको पाइन्छ। शुरुवाती चरणमा भैरव र गणेशको रथलाई अगाडि राखेर स्वयम् जयप्रकाशले कुमारीको रथमा बसी यात्रा चलाएको भन्ने गरिन्छ।

कुमारी, भैरव र गणेश छनोट गर्ने एउटै विधि हो। छनोट भएपछि उनीहरू तोकिएको विधिअनुसार बस्नुपर्छ। अवकाश लिने समय नजिकिँदै गर्दा आफ्नो छोरालाई गणेश र भैरव बनाउन इच्छुक काठमाडौँका शाक्य समुदायका परिवारलाई आवेदन दिन लगाइन्छ। इच्छुकको चिना तलेजुको पुजारीकहाँ पठाइन्छ। पुजारीले चिना हेरेपछि राजपुरोहितलाई सिफारिस गर्छन्। राजपुरोहितको सिफारिशअनुसार छनोट गरिन्छ।

छनोट गरेपछि नवनियुक्त गणेश वा भैरवले नियम पालना गर्नुपर्छ। गणेश र भैरव बन्नका लागि बुबाआमा काठमाडौँका १८ विहारमध्येका शाक्य हुनुपर्छ। बालकको शरीरमा कुनै चोटपटक वा खोट हुनुहुँदैन।

सरकारी सहयोग

कुमारीको सम्पूर्ण व्यवस्था राज्यबाटै हुने गरे तापनि भैरव र गणेशका लागि सरकारले सीमित मात्रामा रकम दिने गरेको छ। दुवैका लागि निवृत्तिभरण व्यवस्थापन कार्यालयबाट वार्षिक रूपमा रु नौ हजार तीन सय पचहत्तर दिँदै आइएको छ। उक्त रकम घरबहाल, शैक्षिक र पद भत्तावापतको हो। त्यस्तै जीवित देवका लागि काठमाडौँ महानगरपालिकाबाट मासिक रूपमा रु तीस हजार दिइँदै आएको छ। गत वर्षसम्म रु १५ हजार रहेकामा यस वर्षदेखि रकममा वृद्धि भएको गणेशका मामा समेत रहेका विश्वले जानकारी दिए। त्यस्तै पूर्वगणेश तथा भैरवका लागि निवृत्तिभरण कार्यालयबाट रु दुई हजार ८०० र कामपाबाट रु बाह्र हजार आर्थिक सहयोग हुँदै आएको छ।

उनका अनुसार श्रीभैरव तथा श्रीगणेश संरक्षण समितिको पहलमा कार्यविधि परिमार्जन गर्ने तयारी गरिएको छ। राजतन्त्र हुँदा गणेश र भैरव छनोट गर्ने काम राजपुरोहितले गर्थे। राजतन्त्र हटेपछि नयाँ छनोटका लागि कार्यविधि परिमार्जनको तयारी गरिएको छ। पूर्वगणेश, भैरव, कुमारी घरका चिताइदार, शाक्य महाविहार, तलेजुका पुजारी, गुठी संस्थानका प्रतिनिधि र पञ्चबुद्धबाट प्रतिनिधि रहने गरी समिति गठन गरिएको छ। उक्त समितिले नयाँ कार्यविधिको प्रारम्भिक मस्यौदा तयार पारिसकेको छ।  कार्यविधि पारित भएपछि गणेश र भैरव बन्नका लागि १८ महाविहारभित्रका जोसुकै शाक्य परिवारले आवेदन दिन सक्नेछन्। रासस