नेपाल कृषि प्रधान देश हो। हरियो वन नेपालको धन। यस्ता कर्णप्रिय नारा र भाषण सजिलै सुनिन्छ। स्कुले छात्र भएकै बेलादेखि हामीले पनि यी भनाइ कण्ठ पारेका थियौं। ८० प्रतिशतबाट अहिले नेपालमा ६० प्रतिशत जनता कृषिमा आश्रित छन् भनी भाष्य निर्माण भएको छ। तर यसको ठोस आधार भन्ने कसैले दिन सकेको छैन। कृषि कर्मबाट शिक्षा, स्वास्थ्यलगायत आधारभूत आवश्यकता पूरा गर्न नसक्ने अवस्थामा कसरी ६० प्रतिशत जनता कृषिमा आश्रित भए भनी बुझ्न कठिन छ।
राजनीतिक चेत भएदेखि विभिन्न दलका नेताले चुनावका बेला आमजनतासामु प्रस्तुत गर्ने लोकप्रिय भाषणहरू कृषि क्रान्तिबारे सबैले सुनेको हुनुपर्छ भन्नेमा शंका छैन। कृषि क्षेत्रमा काम गर्ने विभिन्न निकाय पनि छन्। कृषि मन्त्रालयको पनि लामो इतिहास छ नेपालमा। कृषि सम्भावनाको प्रचुर सम्भावना र मोहित पक्षहरू पनि यथेष्ट छ हाम्रो देशमा। अव्यवस्थित ढंगले नेपाली कृषकहरू खेतमा पसिना बगाउँदै आइरहेका छन्। सरकारको तर्फबाट कृषि बैंक स्थापना गरिएको छ। प्रत्येक वर्ष कृषि मन्त्रालयले बजेट चलाउने गरेका छन्। कृषि क्षेत्रमा काम गर्ने कर्मचारी अस्तव्यस्त देखिने गर्छन्। यी सबै परिस्थिति देखिए पनि के नेपालमा कृषि क्षेत्रसँग आम कृषक एवं जनता सन्तुस्ट छन् त ? नेपालमा कृषि क्रान्तिको औचित्य सम्बोधन भयो त ? आम नेपालीजन कम्मर कसेर कृषि क्षेत्रमा लाग्न विश्वस्त भएका छन् त ? हो, यिनै प्रश्नको परिधिमा यो आलेखलाई केन्द्रित गर्ने प्रयास गरिएको छ।
नेपालमा कुल भूभागमध्ये भूउपयोगको अवस्था अध्ययन गर्दा खेती गरिएको जमिन २१ प्रतिशत रहेको छ भने खेती नगरिएको सात, वनजंगल रहेको जमिन २९, झाडीधारी जमिन १०.६, चरन चौर १२, पानी रहेको जमिन २.६ र अन्य जमिन १७.८ प्रतिशत रहेको अवस्था छ। हावापानीको अनुकूलताको कुरा गर्दा मधेसलाई अन्नभण्डार र पहाडलाई फलफूलका लागि उर्वर भूमिका रूपमा भनिएको छ, जुन यथार्थ पनि हो। तर वास्तविकताको तराजुमा राख्दा न मधेसमा अपेक्षकृत अन्न उब्जनी भएको अवस्था छ न त पहाडमा वैज्ञानिक तरिकाबाट फलफूलको खेती नै। हामी आयातमुखी भएका छौं। नेपालमा वार्षिकरूपमा चामल करिब ३० अर्ब, गुन्द्रुक झन्डै एक अर्ब, फलफूल, तरकारी, मसाला, तेल तथा माछा वार्षिक करिब ३० अर्ब, मासुजन्य उत्पादन करिब २.५ अर्ब र वार्षिक कूल कृषिजन्य पदार्थ करिब ६० अर्बभन्दा बढीको आयात हुँदै गरेको अनुमानित तथ्य छ। देशको ३४ जिल्लामा खाद्यान्नको असुरक्षा रहेको बुझिन्छ। देशका कतिपय भागमा आन्तरिक उत्पादनले ६ महिनासम्म पनि खान पुग्दैन जबकि सन् १९८० सम्मको हाम्रो अवस्था उत्साहपूर्ण थियो। हामी ८० को दशकसम्म हामी खाद्यान्न निर्यात गर्ने गथ्र्यौं।
