एक शताब्दीअघिको भारतीय समाजमा व्याप्त उपनिवेश, अशिक्षा, धर्म र जातिको कट्टरता, लैगिंक र छुवाछुतजस्ता विभेदविरुद्धको संघर्षमा गान्धीको भूमिकामा आशंका र आलोचना गर्नुअघि आज हामीले ति समस्याको समाधानमा के कति उपलब्धी हासिल गर्नसक्यौ त भनि प्रश्न गर्नुपर्ने देखिन्छ।
महात्मा गान्धीलाई एकातिर हिन्दू समाजको एक समूहले हमला गरिरह्यो भने अर्कोतर्फ प्रगतिशील समूहले। मुसलमानहरूको एक समूहले हिन्दूवादीको आरोप लगायो भने हिन्दूहरूको अर्को समूहले उनलाई इस्लाम धर्म समर्थकका रूपमा निन्दा मात्र गरेन, हत्या नै गरिदियो।
बौद्ध धर्मावलम्बीहरूले उनका अहिंसात्मक विचारधारामा राजनीति देखे र उनीसँग जोडिन चाहेनन्। ‘हिन्दू धर्म’ को अनुयायी भएकाले अन्य धर्मावलम्बीहरूले पनि उनलाई आफ्नो ठानेनन्।
त्यसैले गान्धी कसका समर्थक वा विरोधी थिए भनेर गरिने प्रश्न त्यति उचित नहुन सक्छ। बरू गान्धी हुन कति गाह्रो थियो र छ ? भन्ने प्रश्न महत्वपूर्ण हुन सक्छ।
अथवा, गान्धीलाई हिन्दू मात्र देख्ने वा हिन्दू विरोधी देख्ने, वर्ण व्यवस्थाको पक्षमा देख्ने वा परम्परागत संरचना भत्काएको देख्ने, दलित समुदायका पक्षमा नबोलेको देख्ने वा दलितसँग उठबस गरेकाले हिन्दू विरोधी देख्ने वा हिंसा विरोधी भएकाले परिवर्तनकारी नदेख्ने अन्तरविरोधहरू किन देखा परे भन्ने अर्काे प्रश्न पनि महत्वपूर्ण हुन सक्छ।
तर त्योभन्दा महत्वपूर्ण प्रश्न भने गान्धी र गान्धी विचारधारालाई किन, कसले, कसरी अप्रासंगिक बनाउँदै वर्तमान भारतको राजनीतिक, सामाजिक र धार्मिक जडताको आधारस्तम्भ खडा ग¥यो ? भन्ने हुन सक्छ।
