तुलसीराम खरेल
छुपुमा छुपु धानैमा रोपौं गरामा पसेर
पानीमा खेलौं, रमाइलो गरौं हिलोमा घसेर
ए हजुर बाउसे लगाऊँ
ए हजुर खाजामा खाऊँ, आलीमै बसेर... ।
जब असार लाग्छ, किसानहरू सम्पूर्ण दु:ख बिर्सेर रमाइलो गर्दै मानो रोपेर मुरी उब्जाउने रोपाइँ कर्ममा लाग्छन्। नेपालीहरूको प्रमुख खाद्य बाली धान हो र यसको खेती मुलुकका प्राय: सबैजसो स्थानमा गर्न सकिन्छ। मुलुकमा करीब ७८० प्रकारका धानको खेती गरिँदै आएको छ। धानको बीउ उत्पादन र विकासमा कृषि अनुसन्धान केन्द्रहरू, कृषि फर्म, नेपाल कृषि अनुसन्धान परिषद् जस्ता निकायले काम गर्दै आएका छन्।
नेपालको धान खेती मनसुनमा आधारित भएकाले करीब असारको पहिलो सातादेखि रोपाइँ गरिन्छ। असारको १५ गते हिलोमा पसेर धान रोपेमा सह हुने विश्वास गरिन्छ। यो दिनलाई राष्ट्रिय धान दिवसका रूपमा मनाइन्छ, जुन नेपाली माटो सुहाउँदो मौलिक पर्व हो।
धान खेतीको इतिहास
धानको उत्पत्ति र खेती चीनबाट शुरू भएको हो भन्ने कुरामा एकमत भए पनि कहिले भन्ने कुरामा मतैक्य छैन। ५००० देखि ७००० इसापूर्वतिर नै यसको अस्तित्व रहेको मानिन्छ। कतिपयले आजभन्दा करीब १२ हजार वर्षअघि चीनको याङ्जे नदीको उपत्यकामा यसको खेती भएको उल्लेख गरेका छन्।
सन् १९९६ मा डेभिड आर. ह्यारिसको सम्पादनमा प्रकाशित पुस्तक 'दी ओरिजिन एन्ड स्प्रिड अफ एग्रिकल्चर एन्ड पस्टोरेलिज्म इन यूरेसिया' का अनुसार धान खेती १३ हजार ५०० देखि ८ हजार ५०० वर्षअघि चीनमा भएको हो। चीनपछि भारतीय उपमहाद्वीपको गंगा मैदानमा यसको खेती फैलियो। विश्वमा उत्पादन हुने करीब ७५ प्रतिशत धान चीन र भारतले उत्पादन गर्छन्।
