‘गर्मी मौसममा हामी डुडुवा खोलामा नुहाउन जान्थ्यौं। अहिले त खोलाको पानी खुट्टामा पर्यो कि चिलाउँछ, खटिरा आउँछ। बालबालिकालाई त खोलामा नुहाउन बन्देज नै लगाएका छौं’, कोहलपुर नगरपालिका-१० चटारका कनिया थारु गुनासो गर्छन्, ‘गाईभैंसीले खोलाको पानी खाँदा सधैं बिरामी हुन्छन्। दूध दिने गाईभैंसीलाई थुन पाक्ने समस्या हुन्छ। नगरपालिकाको पशु शाखालाई उपचारको लागि सधैं गुर्हानुपर्छ।’
थारु समुदाय डुडुवा खोलामा दाहसंस्कार गर्छन्। क्रियापुत्री र मृतकका आफ्न्त खोलाको पानीमा नुहाउँछन्। स्थानीय रुपनी थारु भन्छिन्, ‘जो जो नुहाउँछन्, उनीहरुको शरीरमा खटिरा आउने र श्वासप्रश्वासमा समस्या आउँछ।’
डुडुवा खोलाको पानी मानव र चौपायाका लागि हानिकारक भएको बारे अनुसन्धान भएपछि नेपालगन्ज मेडिकल कलेज शिक्षण अस्पताल कोहलपुरले अस्पतालजन्य फोहाेरलाई प्रशोधन बिना सीधै डुडुवा खोलामा विसर्जन गर्ने भएकाले मानव र पशु स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पारेकाे पाइएकाे हाे। मेडिकल कलेजको फोहाेर प्रशोधन गर्ने मेसिन बर्षौँदेखि बिग्रिएर थन्किएको छ।
बिएल नेपाली सेवाको टाेलीले प्रशोधन मेसिन भएको स्थानमा स्थलगत अवलोकन गर्दा मेसिनमा प्रयोग हुने बिजुलीको तार, मोटर र अन्य समानहरु खिया र माखुराका जाला लागेको अवस्थामा भेटिएका थिए।
मेसिन बनाउनुको साटो अस्पतालले अस्पतालजन्य फोहाेर संकलन गरेर सीधै खोलामा बिसर्जन गरिरहेको रहस्य खुलेको हो। अस्पतालजन्य फोहाेरबाट निस्कने विषाक्त केमिकलका कारण डुडुवा खोलाको पानी प्रयोग गर्ने कोहलपुरको झन्डै आधा जनसंख्या प्रभावित भएको छ। नगरका १५ वडामध्ये वडा नं. ६, ७ ८, ९, १०, ११, १२, १३, वडाका जनतालाई विषाक्त केमिकलको मारमा छन्।
डुडुवा खोला नजिकै क्रिकेट मैदान छ। २०६०÷०६२ सालसम्म क्याम्पस र स्कुले विद्यार्थीहरु खोला वारपार गर्थे। कोहलपुरबासीहरु नुहाउनका लागि डुडुवा खोलामा जान्थे तर अहिले नुहाउन त के खोला तर्नसमेत डराउँछन्।
वर्षेनी खोलाले जमिनयोग्य खेती बगाउँदै लगेको छ। त्यसमा पनि खोलाको विषाक्त पानीले खेतमा उब्जनी समेत घटाएको स्थानीय दुःखेसो गर्छन्। स्थानीयलाई खेतमा पानी हाल्नका लागि वैकल्पिक उपाय नै छैन।
उता मेडिकल कलेजमा भने प्रशोधन गर्ने मेसिन बिग्रिएर थन्किएको अवस्थामा छ। अहिले ज्ञानज्योति माध्यमिक बगिया, बागेश्वरी एकेडेमी, बागेश्वरी बहुमुखी, नेपाल राष्ट्रिय आधारभुत विद्यालय चटारलगायतका विद्यार्थीहरुले समेत खोला तर्दैनन्। उनीहरुले ११ र १३ जोड्ने पुलबाट लामो यात्रापछि गरी विद्यालयमा आउने गर्छन्।
यस्तै केमिकल निर्मुलीकरण गरी डुडुवा खोलामा मिस्याउने भनी २०६५ सालमा सम्झौता भएको नगर विकास समितिका पूर्वअध्यक्ष फुलाराम थारुले बताए। उनी २०६५ देखि २०६७ सालका अध्यक्ष हुन्।
‘पहिले उब्जनीको समस्या थियो तर अहिले मानव र जीवजन्तुमा समस्या छ’, उनले भने, ‘अबको केही महिनापछि कोहलपुरबासीलाई समस्या हुनेछ।’ त्यसको लागि मेडिकल कलेजलाई समयमा नै सचेत गराई विषाक्त केमिकल प्रशोधन गरी खोलामा मिस्याउन सबैले दवाब दिन आवश्यक रहेको थारु बताउँछन्।
नेपालगन्ज मेडिकल कलेज शिक्षण अस्पताल कोहलपुरले बदमास काम गरेको नगर विकास समितिका पूर्व अध्यक्ष अवराज खड्काले बताए। ‘१० पटकभन्दा बढी कलेजमा ध्यानाकर्षण गरिसकेका छौं। तर सुनुवाई भने गरेको छैन’, उनले भने, ‘५९ सालदेखि विषाक्त केमिकल बगाउँदै आएको छ।’
बाहिरबाट फोहाेर उठाउने गरेको छ तर त्यो कहाँ फाल्छ भन्ने कोहलपुर बासीलाई थाहा छैन। ‘जुन भित्रबाट उत्पादन वा प्रयोग गरेको केमिकल सीधै नालामा मिस्याइएको छ’, उनले थपे, ‘त्यसलाई बन्द गर्नका लागि धेरै प्रयास गर्यो तर मेडिकलले अटेरी गर्यो।’ अब कोहलपुर नगरपालिकाको नेतृत्वमा मेडिकल कलेजलाई दवाव दिनका लागि तयार रहेको खड्का बताउँछन्।
नेपालगञ्ज मेडिकल कलेज शिक्षण अस्पताल कोहलपुरले प्रयोग गरिएको केमिकललाई प्रशोधन नगरी खोलामा बगाउने गतल काम भएको उद्योग वाणिज्य संघका अध्यक्ष लक्ष्मणराज पौडेलले बताए।
‘विगतदेखि नै उवासंघले सो विषयमा घच्घच्याइरहेको तर अझै पनि अटेरी गरेको छ’, उनले भने, ‘यसका लागि कोहलपुर नगरपालिकाको समन्वयमा कोहलपुरका उद्योगीहरुले त्यसमा साथ सहयोग रहनेछ।’
‘२०६५ सालमा दशविगाहदेखि डुडुवा खोलासम्मको नाला निर्माण गर्न लगाइयो। त्यहाँ प्रयोग भएको विषाक्त केमिकललाई प्रशोधन गरी खोलामा मिस्याउनका लागि सहमती भएको हो’, उनले थपे ‘तर निर्मूलीकरण नगरी खोलामा बगाउँदा कोहलपुरबासीलाई समस्या भो।’ त्यसैले यसलाई तत्काल समाधान गर्नुपर्ने उवासंघका अध्यक्ष पौडेलले बताए।
स्थानिय सरकारले नेपालगञ्ज मेडिकल कलेजलाई प्र्रतिबन्ध लगाउनुपर्ने नेपाल घरेलु महासंघ कोहलपुर नगर समितिका महासचिव सिएम उपाध्यायले बताए। ‘प्रत्यक्ष रुपमा मानविय रुपमा समस्या आएको छ’, उनले भने, ‘यसले मानवीय मात्र होइन जीवजन्तुहरुलाई समेत असर गरेको छ।’
नेपालगन्ज मेडिकल कलेजका प्रमुख कार्यकारी अधिकृत (सिइयो) सुनिलकुमार सिंहले आफू भर्खरै मात्र आएको त्यसबारेमा जानकारी नभएको भनेर पन्छिए। मेडिकल कलेजका २२ वर्षदेखि कार्यरत इन्जिनियर प्रमुख कौशलकिशोर शुक्लाले प्रशोधन गर्ने मेसिन लाइन नभएका कारणले सञ्चालन नभएको र लाइन आएपछि मात्र सञ्चालन हुने बताए।
स्थानीय जनताको पटक-पटकको आग्रहलाई अस्पताल स्वयम् तथा यसअघिका मेयर र नगर विकास समितिले बेवास्ता गरेको भन्दै मेडिकल कलेजलाई चिठी काटेको बताए।
‘मैले मेडिकल कलेजलाई पहिलो पत्र काटेको छु’, उनले भने, ‘बर्षौंदेखि अटेर गरेर दूषित केमिकल फोहाेरमैला खुलेआम नालामा मिसाउनु गम्भीर गल्ती हो। यसमा नगरपालिकाले विशेष चासो लिई समाधानको पहल गर्नेछ।’ त्यसको लागि स्थानीयहरुको साथ र सहयोगको आवश्यक रहने आचार्यले बताए।
बाँकेको कोहलपुर नगरपालिकाका प्रमुख पूर्ण आचार्यले ढल व्यवस्थापन गर्नका लागि नेपालगञ्ज मेडिकल कलेजलाई चिठी लेखेका छन्।
‘त्यहाँबाट उत्पादन भएको क्यामिकल जन्य फोहाेर डुडुवा खोलामा ढल बिर्सजन भएको बुझिएकोले त्यसको तत्काल मेडिकल कलेजको फोहाेरमैला व्यवस्थापन एवं ढल निकासको मापदण्ड बमोजिम व्यवस्थापन गर्नहुन जानकारी गराइन्छ’, चिठीमा भनिएको छ।
कोहलपुर नगरपालिकाको फोहाेरमैला व्यवस्थापन ऐन, २०७८ ले रासायनिक फोहाेरमैला, उद्योगिक फोहाेरमैला, स्वास्थ्य संस्थाजन्य फोहाेरमैला वा हानिकारक फोहाेरमैला जथाभावी फाल्न, राख्ने वा निष्कासन गर्ने नपाउने व्यवस्था गरेको छ।
ऐनमा रासायनिक बिषादीको आयात गर्ने वा म्याद नाघेको औषधि नष्ट गर्ने व्यवस्था छ। कानुन विपरित कार्य गर्नेलाई स्थानीय तहले पचास हजार रुपैयाँदेखि एक लाख रुपैयाँसम्म जरिवाना गर्नसक्ने व्यवस्था छ। सोही कसूर पनुः गरेमा पहिलो पटक गरेको जरिवानाको दोब्बर जरिबाना गरी प्रचलित कानून बमोजिम अनुमति पत्र रद्द गर्नको लागि सम्बन्धित निकायमा लेखेर पठाउन सक्ने व्यवस्था छ।
