किरण पौड्याल
अम्लिसो के का लागि प्रयोग हुन्छ ? झट्ट सोध्दा उत्तर आउँछ, घाँसका लागि। घाँसका लागि उपयुक्त मानिने अम्लिसो गाईबस्तुका लागि उपयुक्त मानिन्छ। यसको अनेक क्षेत्रमा प्रयोग हुने गरेको छ। पूर्वी पहाडी क्षेत्रमा घर बढार्न अम्लिसोकै कुचो बढी प्रयोग हुन्छ। 

यति मात्र होइन, अम्लिसोको डाँठ दाउरामा समेत प्रयोग हुन्छ। दाउरा नभएका बेला अम्लिसोका डाँठलाई दाउरामा प्रयोग गर्न सकिन्छ। अम्लिसोको कुचो बढार्नका लागि विदेश निर्यात हुन्छ। इलाममा यस्तो ठाउँ छ, जहाँबाट बढार्नका लागि अम्लिसोको डाँठ बिक्छ। सुन्दा अचम्म लाग्छ, कही वर्षअघिसम्म यही डाँठबाट कागज बनाइन्थ्यो। पछिल्लो समय कागज बनाइएको छैन। यही डाँठसहित कुचो बेचेर यहाँ किसानले गुजारा गर्छन्। इलामको रोङ गाउँपालिका किसानले अहिले अम्लिसोको फेददेखि टुप्पोसम्मको भाग कुनै न कुनैरूपमा प्रयोग गर्छन्।

डाँठ बेच्नका लागि करीब दुईदेखि अढाइ फिट बनाउनुपर्छ। उपयुक्त नापको भएपछि मुठो पारेको डाँठ यहाँका किसानले घरबाटै बिक्छ। यसको मूल्य किसानले प्रतिकिलो रु पाँचदेखि रु १० सम्म पर्छ। 'धेरै लागत पर्दैन। गाईबस्तुले खाएको भागबाहेक फ्याँक्ने भाग बिक्छ।' व्यवसायी जीवनहरि भट्टराईले भने, 'धेरै पहिलोदेखि यसरी बिक्न थालेको हो।' यसको खास प्रयोग चाहिँ कुचोको बीचमा राख्नका लागि हो। कुचोको मुठा आकर्षक देखाउन व्यवसायीले डाँठ किन्ने गर्छन्। कुचो मात्र राख्न आकर्षण मुठो नहुने र धेरै कुचो खपत हुने भएकाले व्यवसायीले किसानबाट डाँठ किन्छन्। 

यो डाँठसमेत हालेपछि आकर्षण मूल्यमा कुचो बिक्ने गरेको व्यवसायी भट्टराईको भनाइ छ। अहिले यो क्षेत्रको अम्लिसोको कुनै भाग पनि खेर जाँदैन। झापाको नजिकको गाउँपालिका भएकाले पनि किसानलाई बजारको समस्या छैन। उनका अनुसार कुचोको माग भारतबाट समेत आउने गर्दछ। झापास्थित धुलाबारी, काँकडभिट्टामा खपत हुन्छ भने भारतसमेत जाने गर्छ। प्रतिकिलोको दरमा बिक्री हुनेभन्दा यसरी कुचो बनाउँदा धेरै आम्दानी हुन्छ। 'कुचो बनाएर बेच्दा धेरै मूल्यमा बिक्छ।'

डाँठबाट कागज बनाउँदा अझै बढी बजार मूल्य  

कुनैबेला झापामा अम्लिसोको डाँठबाट कागज बन्थ्यो। त्यसबेला किसानसहित व्यवसायीले पनि यसबाट राम्रो मूल्य पाउँथे। समयान्तरमा उद्योग बन्द भयो। अहिले नेपालभर यस्तो उद्योग छैन। विगतमा जस्तो मूल्य किसान र व्यवसायीले पाएका छैनन्। यदि स्थानीयस्तरमै उद्योग निर्माण भए किसानले उल्लेख्य मूल्य पाउने व्यवसायी भट्टराईको भनाइ छ। 

उद्योग बनाउन धेरै रकम खर्चिनुपर्ने भए पनि रोजगार दिने र स्थानीय वस्तु खपत हुने भएकाले यतापट्टि राज्यको ध्यान जानुपर्ने उनको भनाइ छ। विगतमा यसबारेमा छलफल भए पनि पछिल्लो समय खासै चासो नभएको रोङ– ५ का वडाध्यक्ष युवराज राईको भनाइ छ। त्यतिबेला कागज मात्रै होइन, डाँठबाटै कार्टुनसमेत बन्थ्यो। अम्लिसोको डाँठ बहुउपयोगी भएकाले हारालुछ बिक्री हुन्थ्यो। हुन त अम्लिसो कृषिजन्य सामग्रीमध्ये पनि हेपिएको वस्तुमा पर्छ। अलैँची, अदुवा, चियालाई जति सरकारले प्रवद्र्धनका कार्यक्रम ल्याएको छ, त्यति प्रोत्साहनका कार्यक्रम अम्लिसोका लागि छैन। 

व्यवसायी भट्टराईका अनुसार निजी क्षेत्रबाट समेत अम्लिसोको लागि खासै प्रयास नभएका हुन्। अन्य कृषिजन्य पदार्थका सङ्घ/महासङ्घ बनेपछि किसान, श्रमिक वा व्यवसायीको यसतर्फ ध्यान गएको छैन। उस्तै कृषिजन्य पदार्थ चिया र अलैँचीमा वर्षेनी प्रोत्साहनका कार्यक्रम आउँदा अम्लिसोका लागि रकम नै छुट्टिदैन। 'यसका लागि किसान, व्यवसायी एकजुट हुन नसकेर हो।'

व्यवसायी भट्टराईले भने, 'सरकारले उद्योग बनाइदिए नै पनि धेरै प्रगति हुन्छ।' जिल्लामा त अन्य कृषिजन्य पदार्थमा अम्लिसो घाँस वा पशुजन्य पदार्थमा पर्छ। गाईबस्तुमा प्रयोग हुने भएकाले यसलाई पशुजन्य पदार्थमा राखिएको छ। किसानले धेरै उत्पादन गरेका बेला कम र कम उत्पादन गरेका बेला बढी मूल्य हुने गरेको छ। बजार मूल्यको अस्थिरताका कारणले पनि धेरै किसानले अम्सिलो विस्थापन गरेर वैकल्पिक खेती गर्न थालेका छन्।

'भाउको त टुङ्गै हुँदैन। कहिले आउँछ, कहिले आउँदैन' कुचो किसान मातृका घिमिरेले भने। कुचोको बिक्रीसमेत अन्य वस्तुको जस्तो सहज हुँदैन। काँचो टिपेमा यसको भुँवा झरेर घट्ने सम्भावना बढी हुन्छ। यसैले किसानले टिप्ने बेलामा सचेत नभएमा उपयुक्त दाम नपाउन सक्छन् । 

घिमिरेका अनुसार तयारी चिया, अलैँची जस्ता पदार्थ एक वर्षको उत्पादन अर्को वर्ष बेच्दा मिल्छ। कुचो उत्पादन भएकै वर्ष बेचिसक्नुपर्छ। सोही वर्ष नबिके अर्को वर्ष गुणस्तरहिन हुन्छ। पछिल्ला बर्षमा भारतकै ग्रामीण भेगमा अम्लिसो उत्पादन हुन थालेपछि नेपाली कुचोको माग घट्न थालेको छ। नेपालबाट जाने कृषिजन्य वस्तु नाका छिराउन भारतले अनेक समस्या दिन्छ। कुचोको गुणस्तर खस्किनाले कम मूल्यमा बिक्री हुने गरेको छ। रासस