भौगोलिक हिसाबले अत्यन्तै सुन्दर अनि उर्वर लुम्बिनी प्रदेशलाई थोरै व्यवस्थापनको खाँचो रहेको छ। जल, जंगल, जडिबुटी र जनशक्तिको फ्युजन नै यसको समृद्धिको मूल आधार हो। हरेक हिसाबले यो प्रदेश अत्यन्तै सुन्दर छ। विश्व शान्तिको आँखा लुम्बिनी यहीँ छ। विशाल समथर भूमि यहीँ छ। शितल पहाडी भूमि, रसिला पहाडहरु मनमोहक र सुन्दर छन्।

गण्डकी, राप्ती, झिम्रुक, माडी, भेरी र कर्णालीलगायत थुप्रै साना-ठूला नदीहरुले फनक्कै फन्को मारेको यो भूगोल हरेक हिसाबले अत्यन्तै सुन्दर छ। प्राकृतिक हिसाबले निकै सम्पन्न छ। बाँकी कुरा त राज्यले यसको विशेषतालाई कति बुझ्यो, कसरी बुझ्यो र प्राकृतिक सम्पन्नतालाई मानव जीवन र मानव विकाससँग कुन गतिमा जोड्नुपर्छ भन्ने सन्दर्भलाई यहाँ कोट्याउन खोजिएको छ।

नेपाललाई समृद्धिको दिशातर्फ तीव्र गतिमा दौडाउनको लागि संघीय संरचनाको मोडेल संविधानले तयार पारेको छ। विकसित मूलकहरुको तुलनामा हामी झञ्डै १०० वर्ष पछाडि छौँ। यो पछौटेपनालाई निर्मुल पार्न राज्यले अघि सारेको प्रणालीमार्फत भू-उपयोगको विषय प्रमुख प्राथमिकतामा राख्नु अहिलेको टड्कारो आवश्यकता हो।

हामी अहिले पनि छेउमै बगेको नदीलाई आँगनबाट नियालेर आकाशमा बादल कता छ, पानी कहिले पर्ला भनी कुरिरहेका छौँ। पानी आउला तर उसको हिसाबले आउला, किसानको आवश्यकता आकाशको बादललाई के थाहा र? आँगनको डिलबाटै देखिने ती नदीहरुको पानी हाम्रा बाँझा जमिनहरुले कुलो, नहरमार्फत पाउन के असम्भव नै हो त? यो प्रश्न आज झन पेचिलो बन्दै गएको छ।

आज संसारमा विकसित भनिएका मुलुकहरुले कृषि क्रान्तिलाई पहिलो प्राथमिकतामा राखे र त्यसपछि मात्र ‌औद्योगिक विकास गरेको पाइन्छ। हाम्रा छिमेकी दुई ठूला देसहरुको मुख्य ध्यान कृषिमा छ। उनीहरु कृषि उत्पादनमा जोड दिइरहेका छन्। बाली विकास, उन्नत पशुपालन, मानवीय आवश्यकता र रुचिको विकसित रुपलाई जुन मुलुकले गम्भीर रुपमा बुझ्दछ, त्यही नै कृषिलगायत सबै विषयमा नयाँ-नयाँ अन्वेषणहरु हुने गर्दछन् र नयाँ सम्भावनाका खोजीहरु हुने गर्दछन्।

अब विषयहरुलाई धेरैतिर छर्नुभन्दा पनि एउटा स्पष्ट दृष्टिकोण, एउटा समुन्नत विचार र एउटा समर्पित आचरणका साथ योजना निर्माण र त्यसको पूर्ण कार्यान्वयनको खाँचो छ। लुम्बिनी प्रदेश र यसको सेरोफेरोमा रहेर धरातलीय यथार्थ र यहाँका जनताको आवश्यकता तथा चाहनालाई उच्च प्राथमिकतामा राख्दा यो प्रदेश कृषि र पर्यटनको ठूलो सम्भावना बोकेको क्षेत्र हो। यो प्रदेशको पूर्वी द्वार धार्मिक तथा पर्यटकीय क्षेत्र त्रिवेणी र बाल्मिकी ऋषिले तपस्या गरेको ठाउँ बाल्मिकी आश्रमबाट खुल्दछ। त्यसपछि विश्वकै पवित्रस्थल लुम्बिनीको चर्चा गर्नै पर्दैन, यो आफैँमा महान छ।

त्यसैगरी पाँच पाण्डवहरुले तपस्या गरी परलोक भएको र परापूर्वकालदेखि निरन्तर अखण्ड हवन चलिरहेको हिन्दूहरुको पवित्र धाम र आस्थाको धरोहर स्वर्गद्वारी आफैँमा अपार, पवित्र पूज्य, मनमोहक र शान्त छ। अलि परतिर रोल्पा, रुकुम महान जनयुद्धको उद्गमस्थल युद्ध पर्यटनका दृष्टिकोणले विश्व विख्यात र चर्चित छ। एसियाकै ठूलो उपत्यका दाङ आफैँमा विशाल छ। उता पाल्पा ऐतिहासिक सहर हो। धार्मिक, साँस्कृतिक हिसाबले पाल्पा भैरवस्थान दर्शनीय छ। पाल्पा दरबारको ऐतिहासिकता उत्तिकै महत्वपूर्ण छ।

त्यस्तै गुल्मी जिल्लाको रिडी-रुरु क्षेत्र अत्यन्तै पवित्रस्थल मानिन्छ। रिडी-काली भेट हुने दोभानमा स्नान गर्न बर्सेनि हजारौँ मानिसहरु जाने गर्दछन्। पितृ श्राद्ध तर्पणको लागि यो अत्यन्तै प्रशिद्ध तीर्थस्थलको रुपमा चिनिन्छ। गुल्मीकै रेसुङ्गा क्षेत्र पर्यटकीय दृष्टिकोणले त्यत्तिकै सुन्दर, आकर्षक, मनमोहन छ। त्यहाँ पुगेपछि सबै दुख, पीडाहरु स्वत: हरण भएको आभाष हुन्छ। त्यसैगरी गुल्मीबाट अर्घाखाँची आउँदै गर्दा शक्तिपिठ सुपा देउरालीको दर्शन गर्नाले मनोकांक्षाहरु पूरा हुने आम विश्वास जीवन्त छ। पहरामा टाँसिएको लाहुरेको मूर्ति इतिहास बेग्लै छ, अलौकिक र गौरवपूर्ण छ।

अब लागौँ, बाँकेतर्फ। यो जिल्ला सुगौली सन्धिपश्चात अंग्रेजहरुले नेपाललाई फिर्ता दिएको उपहार हो। यसको छुट्टै ऐतिहासिक महत्व छ। नेपालगञ्ज सहर ऐतिहासिक सुन्दर सीमावर्ती सहर हो। पश्चिम नेपाल शिक्षाको केन्द्र पनि हो। साथै स्वास्थ्य सुविधाका लागि सुविधासम्पन्न अस्पतालहरु यस जिल्लामा प्रशस्तै छन्। प्रकृतिप्रेमीहरुका लागि पनि बाँके जिल्ला त्यत्तिकै खास छ। किनकी जैविक विविधताले भरिपूर्ण बाँके राष्ट्रिय निकुञ्जले ठूलो हिस्सा ओगटेको छ। करिब ८० किलोमिटर पूर्व-पश्चिम राजमार्गको भाग राष्ट्रिय निकुञ्जको बीचबाट गएको छ। सामान्य यात्रामा पनि राष्टिय निकुञ्जको आनन्द लिन सकिन्छ।

अब जाउँ लुम्बिनी प्रदेशको पश्चिम छेउमा रहेको चौतर्फी सुन्दरता र सम्पन्नताले भरिपूर्ण जिल्ला बर्दियातर्फ। यो जिल्ला नेपालकै एक नम्बर खेतीयोग्य जिल्ला हो। यसको माटो अत्यन्तै उर्वर छ। थारु बाहुल्यता रहेको यो जिल्ला साँस्कृतिक हिसाबले सम्पन्न छ। विश्वमा यसको परिचय बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जले गराएको छ। नेपालका राष्ट्रिय निकुञ्जमध्ये यो अलि बढी चर्चित राष्ट्रिय निकुञ्ज हो।

विश्वमा दुर्लभ मानिएको पाटे बाघको संरक्षण यो निकुञ्जले गरेको छ। यसको मध्य भागबाट बबई नदी बगेको छ। यही बबई नदीमा घडियाल गोही संरक्षण क्षेत्र पर्दछ। पर्यटकीय दृष्टिकोणले यो अत्यन्तै सुन्दर, सम्पन्न छ। राष्ट्रिय निकुञ्जको कार्यालय ठाकुरद्वारामा छ। त्यहाँ गोही प्रजनन केन्द्र पनि छ। ठाकुरद्वारामा प्रजनन गराइ गोहीलाई बबईमा छाडिन्छ। गोहीको आहारा माछा भएकोले उसलाई आवश्यक पर्ने माछा पनि राष्ट्रिय निकुञ्जले बबई नदी नै संरक्षण गरेको छ। त्यसैगरी कर्णाली नदी बर्दिया जिल्लाको सुन्दर पक्ष हो। यसले राष्ट्रिय निकुञ्जलगायत खेतीयोग्य जमिनको मनग्य जल सञ्चार गरेको छ।

यो त भयो पर्यटकीय विशेषताको हिसाबले लुम्बिनी प्रदेशका जिल्लाहरुको सामान्य परिचय। अब प्रदेश राजधानी राप्ती उपत्यका देउखुरीतर्फ लागौँ। यो चुरे पर्वत श्रृङ्खलाको बीचमा बग्ने राप्ती नदीले बनाएको एसियाकै ठूलो फाँट हो। यहाँको वातावरण पशुपालनका साथै खेतीयोग्य छ। सबै प्रकारका बालीहरु यहाँ उत्पादन हुन्छन्।

आवासीय दृष्टिकोणले यो क्षेत्र अत्यन्तै सुरक्षित, सुन्दर, मनमोहक छ। राप्ती नदीको सुन्दरताका साथै उत्तर दक्षिणतर्फका चुरे पहाड र जङ्गलले यसको सुन्दरतालाई निकै नै निखारेको छ। बाढीपहिरो जस्ता प्राकृतिक प्रकोपको जोखिम नभएको यो क्षेत्र सहरी विकासका दृष्टिकोणले उपयुक्त छ। लुम्बिनी प्रदेश भौगोलिक र प्राकृतिक, धार्मिक तथा साँस्कृतिक हरेक दृष्टिकोणबाट सम्पन्न छ तर केही व्यवस्थापकीय हिसाबले यो थोरै पछि परेको हो कि भन्ने आम बुझाई छ। जुन सत्य पनि हो।

अब चर्चा गरौँ यसको थप सुन्दरता र सम्पन्नताको लागि राज्य र यहाँका नागरिकको कर्तव्य र सक्रियताका विषयमा। हाम्रो देश कृषि प्रधान देश नै हो। कृषि र पर्यटनलाई साथ साथै लिएर जानु नै पर्दछ। पूर्वका तीन जिल्ला नवलपरासी, रुपन्देही र कपिलवस्तु अत्यन्तै कृषियोग्य छन् र पर्यटकीय गन्तव्य पनि हुन्। त्रिवेणीधाम र बाल्मिकी आश्रमको विकास र प्रचार गर्नु राज्यको दायित्व हो। त्रिवेणीबाट करिब २० किलोमिटर लामो नहर नवलपरासी जिल्लामा बग्ने गर्दछ तर उक्त नहरमा बग्ने पानीले हालसम्म भारतीय भूमि मात्र सिँचाइ भर रहेको हँदा आफ्नै आँगनबाट बग्ने पानीको अधिकार अर्कैको किन भन्ने प्रश्नले त्यस क्षेत्रका जनतालाई निरास बनाएको छ।

नेपालको सरकारले छिट्टै यसको उत्तर जनतालाई दिनु पर्दछ। गण्डक सम्झौतामा नेपालका पूर्व शासकहरुबाट भएका कमजोरी कुटनैतिक पहलबाट सम्झौता पुरनरावलोकन गरिनु पर्दछ र नेपालका तराइका जिल्ला हाल मरुभूमितुल्य छ। तिनलाई अविलम्ब सिँचाइयोग्य बनाउनु पर्दछ। रुटिन बनाएर होस् वा पालो मिलाएर होस्, गण्डक नहरको पानी नवलपरासी, रुपन्देही र कपिलवस्तुसम्म ल्याउनु अनिवार्य आवश्यकता भइसक्यो। नत्र नेपाली जनता सधैँ आँगनको डिलबाट छेउमै बगेको नहर हेरी आकाशको बादलको आशामा सधैँ बाँच्दैनन्। त्यस क्षेत्रका जनताको धैर्यताको बाँध टुट्नु पूर्व राज्यको ध्यान जाओस्। सहनशीलताको पनि सीमा हुन्छ, अन्यायको पनि सीमा हुन्छ। २०औँ शताब्दीको चेतनाका जनता पक्कै होइनन्। सबै कुरा टुलुटुलु हेरी बस्दैनन्।

कपिलवस्तु जिल्लामा अवस्थित जगदिशपुर ताललाई व्यवस्थित गरी बाणगंगा र कोइला नदीको पानी संकलन गरेर सिँचाइ गर्ने त्यो प्रविधिलाई आधुनिकीकरण गर्नु पर्दछ। जसले गर्दा कपिलवस्तु जिल्लाको भूभाग बाह्रै महिना सिँचाइयोग्य बनाउन सकिन्छ। मात्र थोरै चासोको खाँचो आवश्यक छ। पहाडी जिल्लाहरु पाल्पा, गुल्मी, अर्घाखाँची, प्यूठान, रोल्पा, रुकुममा नदीले बनाएको विशाल फाँटहरुमा साना-साना उपत्यकाहरु छन्। तिनलाई पनि नदीबाट लिफ्ट गर्नुपर्ने स्थानमा लिफ्टको व्यवस्था र कुलो सम्भव भएका क्षेत्रमा कुलो नहरहरु निर्माण गरी दिगो सिँचाइको व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ।

किसानको मुख टाल्न ल्याइने अनुदानका कार्यक्रमहरु त्यति प्रभावकारी बन्न सकेका छैनन्। भारतबाट दाना किनेर कहिलेसम्म किसानले पशुपालन गर्छ? अरु मुलुकबाटै बिउ किनेर कहिलेसम्म किसानले खेती गर्छ? यो समस्या झन् जटिल बन्दैछ। कहिल्यै बाँझो राख्नै नपर्ने गरी राज्यले सिँचाइको व्यवस्था मिलाउन सके दानाका लागि प्रशस्त मकै उत्पादन यहीँ हुन्छ। दानाका लागि समेत हामी परनिर्भर हुनु पर्दैन। हाल दाना महङ्गो भएकै कारण कुखुरापालक किसानहरुका खोर खाली छन्।

चोर बाटोबाट विदेशी कुखुराहरु भित्रिएका छन्। ती कुखुराहरुमा कस्तो एन्टिवायोटिक प्रयोग गरिएको छ, कसलाई के थाहा? यसले गर्दा जनसंख्यामा पर्ने असर भोलि विकराल नहोला भन्न सकिन्न। तसर्थ, कृषिको प्रमुख कुरा नै सिँचाइ भएको हुँदा भएका नहर कुलाहरु दिगो बनाउनु र बाँध भइकन पनि सञ्चालनमा नआएको सिक्टा सिँचाइलाई छिटोभन्दा छिटो उच्च प्राथमिकताका साथ सञ्चालनमा ल्याइ बाँके, बर्दियाका सबै समथर भू-भाग सिँचाइयोग्य बनाउनु नै समृद्धिको ढोका खोल्नु हो।

समग्रमा भन्नुपर्दा लुम्बिनी सभ्यता ऐतिहासिक छ र यसले बोकेको सम्भावनाहरु विशाल छन्। यो क्षेत्रको विशेषतालाई राम्रोसंग बुझ्नु जरुरी छ। चुरे क्षेत्रका बासिन्दाहरुलाई कालिज, बँदेल, मृग र उन्नत जातका बाख्रापालनमा आकर्षित गर्नु पर्दछ। यसका लागि यस क्षेत्रका बासिन्दाहरुलाई राज्यको नीति, वातावरण, मौसम, उत्पादन सम्भाव्यताका बारे प्रशिक्षणको आवश्यकता पर्दछ। कृषि ज्ञान सञ्चार गर्नु अनिवार्य छ। पहाडी जिल्लाहरुलाई पशुपालन र फलफूल खेतीको लागि किसानलाई प्रशिक्षित गर्नै पर्दछ। यसो गर्न सकियो भने भूमिको सदुयोग हुन जान्छ।

व्यवसायिक किसानहरुलाई हौसला प्रदान गर्नको लागि राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा ख्यातीप्राप्त किसानहरुको सम्मेलन राज्यले गर्नुपर्दछ। जसले एकअर्कामा व्यवसायिक तथा प्राविधिक ज्ञान आदनप्रदानको महान अवसर प्राप्त हुनेछ। व्यवसायिक फर्म हाउस बहुआयामिक बनाउनुपर्दछ। पशुपालनलाई माछा, बाली, तरकारी र फलफूलको चक्र निर्माण गरी उर्जा विकाससँग जोड्नु पर्दछ। उर्जा विकास भन्नाले गाईभैँसी पालक किसानहरुले वायोग्यास प्लान्ट निर्माण गरी आफ्नो वरिपरिका उपभोक्ताहरुलाई ग्यास सप्लाइको व्यवस्था मिलान राज्यले अविलम्ब पहल थाल्नुपर्दछ।

किसानको सक्रियताको लागि राज्यले विशेष पहल लिन जरुरी छ। राज्यका कृषिसम्बन्धी निकायहरुलाई लेखापढीमा सीमित गरी कृषि प्राविधिकहरुलाई अफिसमा बसी प्रशासनिक कार्यमा संलग्न गराउने परम्परागत राज्य प्रणालीले अहिलेको आवश्यकता पूरा गर्न सक्दैन। तसर्थ समाजका जागरुक दक्ष, चिन्तनशील व्यक्ति, कृषि प्राविधिक, व्यवसायिक कृषक, विभिन्न मुलुकका सफल कृषकहरुको विशाल सम्मेलन राज्यको तर्फबाट आयोजना गरी त्यसले तय गरेका नीति र विधिलाई कार्यान्वयनमा ल्याउन सकेमा एउटा क्रान्तिको सुरुवात हुनेछ। त्यो क्रान्ति जसले भूगोल चिनाउने छ, माटो चिनाउने छ। आवश्यकता बोध गराउने छ र मुलुकलाई आधुनिक कृषि मार्गमा डोर्याउने छ। युवामा छुट्टै जोश जागरको सिर्जना गर्नेछ र ‘मलाई जापान पनि यही, कोरिया पनि यही, बेलायत पनि यही, अमेरिका पनि यही, पोर्चुगल पनि यही’ भन्ने राष्ट्रप्रेमी पशुपति शर्माको गीत साच्चिकै व्यवसहारिक बन्नेछ।

(लेखक बस्नेत अखिल नेपाल किसान महासंघ (क्रान्तिकारी केन्द्र), उपमहासचिव एवं लुम्बिनी प्रदेश इन्चार्ज हुन्)