ज्ञान र शास्त्रका हाँगा दर्जनौं छन् तर, मुख्य चारवटा विशेषता हुन्छन्– धर्म, विज्ञान, कला र दर्शन । यी चार विधाबीच विशिष्ठ प्रकारको समानता र असमानता, सम्बन्ध र असम्बन्ध, पृथकता र समरूपता, द्वैष र प्रेम हुन्छ ।
धर्मसँग पनि दर्शन जोडिएर आउँछ, जसलाई ‘धर्मदर्शन’ भनिन्छ । धर्मसँग विज्ञान जोडिँदा त्यो ‘धर्मविज्ञान’ बन्छ । धर्मसँग कला जोडिँदा अनेकौं धार्मिक ग्रन्थ, कथा, मिथ, संस्कृति र जीवन पद्धति बन्दछन् । धर्म मूलतः ‘आस्था र विश्वास’ को शास्त्र हो । ‘आस्था र विश्वास’ को आधिक्यताले धर्मलाई विज्ञान, कला र दर्शनबाट फरक बनाउने हो ।
धर्ममा शंका, अविश्वास, तर्कविर्तक, तथ्य वा कारणको खोज हुँदै नहुने त हैन तर त्यो धर्मको मूल प्रवृत्ति भने बन्दैन । धार्मिक चिन्तनधारा तत्कालीन राजनीति, दर्शन, वैज्ञानिक खोज र सामाजिक आन्दोलनबाट मुक्त र शुद्ध आस्था थिएनन् । धर्म पनि आ–आफ्नो समयको राजनीति, विज्ञान, दर्शन र सामाजिक आन्दोलनका उपज थिए । तर ती निरपेक्ष विश्वास र अनुकरणका कारणले प्रकारान्तले ‘धर्म’ मा परिणत भए । अझ अघि बढेर पन्थ र रूढीमा परिणत भए ।
