दुर्गा घिमिरे नेपालमा महिला बेचबिखन विरुद्ध पहिलो संगठित आवाज उठाउने महिला हुन्। पहिला परिवार भित्रै संघर्ष गरेर विद्यार्थी राजनीति, पछि दुई जना महिलालाई बिक्रीको लागि लैजाँदै गरेको देखेपछि महिला बेचबिखन विरुद्धको अभियानमा लागेकी दुर्गा निरन्तर ४० वर्षदेखि सोही अभियानमा छिन्। यात्रा लामो छ, उमेरले बुढ्यौलीको सङ्केत गर्दै छ तर उनको लगाव निरन्तर छ, सक्रियता उस्तै छ।
सन् १९४८ मे १२ मा पिता गणेश आचार्य र माता शान्ता आचार्यको पाँचौँ सन्तानको रूपमा विराटनगरमा जन्मिएकी दुर्गाले कलेजसम्मको पढाई विराटनगरमा नै गरिन्। कलेको पढाइको क्रममा नेपाल विद्यार्थी संघमा आबद्ध दुर्गाले राजनीतिमा लाग्दा परिवारसँग विद्रोह गर्नु पर्यो। पञ्चायती व्यवस्थामा विद्यार्थी आन्दोलनमा लाग्ने कुरा तराइमा हुर्किएकी एउटी छोरीको लागि कम चुनौतीपूर्ण थिएन।
आफ्नो संघर्ष सुनाउँदै दुर्गा भन्छिन्, ‘धेरै चुनौती खप्नु पर्यो, धेरै संघर्ष गर्नुपर्यो, तर आफूले गरेको कामले अहिले आत्मसन्तुष्टि भएको छ।’
घिमिरे आफ्नो करियरको सुरुवात भने राजनीतिबाट नै भएको बताउँछिन्। कलेजमा पढ्दै गर्दा तत्कालीन पञ्चायत शासकले धेरै विद्यार्थीलाई गिरफ्तार र कुटपिट गरेपछि आफू त्यसको विरुद्ध उत्रिएको घिमिरे बताउँछिन्। ‘घटना २०२८ सालको हो, त्यतिखेर स्थिति निक्कै अप्ठेरो थियो, विद्यार्थीहरू गिरफ्तारीमा परेपछि मैले नेतृत्व गरेर जुलुस निकालेँ, मैले सोचेकी थिएँ कि केटी मान्छेहरूलाई पक्राउ गर्दैन होला, पक्राउ गरे पनि कुटपिट गर्दैन होला, तर पुलिसले मलाई कुटपिट गर्यो, तीन महिनासम्म हात नै चलाउन नहुने गरी कुट्यो’, विगत स्मरण गर्दै घिमिरेले भनिन्।
विराटनगरमा स्नातक सकेपछि घिमिरे विश्वविद्यालय पढ्न काठमाडौं आइन्। अर्थशास्त्र विषय लिएर एमएमा भर्ना भइन्। काठमाडौं आएर पनि राजनीतिलाई निरन्तरता दिइन्। काठमाडौंमा नेविसंघको तर्फबाट त्रिभुवन विश्वविद्यालयको स्ववियु निर्वाचनमा कोषाध्यक्ष पदमा चुनाव लडेर निर्वाचित भइन्।
राजनीतिमा लागेकोमा परिवार खुसी थिएन। राजनीति गर्ने हो भने काठमाडौं पठाउँदै नपठाउने पिताजीको अडान थियो। दुर्गाले अब राजनीति गर्दिन भनेर घरमा ढाँटिन्। तर राजनीतिमा सक्रिय नै भइरहिन् ।
विद्यार्थी आन्दोलनमा लागेकै कारण दुर्गालाई प्रहरीले पक्राउ गर्यो र राजकाज मुद्दा लगाएर जेलमा राख्यो। उनलाई पटक पटक प्रहरीले पक्राउ गर्यो। तीन पटक प्रहरीले पक्राउ गर्यो, मुद्दा लगायो। एक वर्ष भन्दा बढी त जेलमा नै बसिन्।
पञ्चायतकालमा जेल भित्रको जीवन एकदमै दुःखपूर्ण रहेको दुर्गाको स्मरण छ। ‘मानसिक रोगका बिरामी र अन्य कैदी बन्दिलाई एकै ठाउँमा राखिन्थ्यो, त्यहाँ भित्र बारम्बार यातना दिइन्थ्यो, कुटपिट गरिन्थ्यो’, उनले भनिन्।
राजनीति र राजनीतिको कारण जेल परे पनि दुर्गाको पढाइ अब्बल थियो। त्यसैले अर्थशास्त्र विषयमा राम्रो अङ्क सहित एम्ए पास गरिन्।
एम्ए त गरिन् तर काम के गर्ने ?
कलेज पढाउन भनेर गइन्। तर राजनीतिमा लागेको भनेर कलेजमा जागिर दिएनन्। त्यस पछि स्वावलम्बी बन्ने सोचले दुर्गा ल क्याम्पसमा गएर बिएल पढ्न लागिन्। वकिल बन्ने सोचले बिएल गरिन्। त्यही बेला विसं २०३१ सालमा दुर्गाको साहित्यकार समाजसेवी रामेछापका जगदीश घिमिरेसँग विवाह भयो। त्यस पछि राजनीतिसँगै सामाजिक क्षेत्रमा पनि दुर्गाको सक्रियता बढ्यो।
त्यही बेला पति जगदीश घिमिरेको बेलायतमा जागिर भयो। दुर्गा पनि जगदीशसँगै बेलायत गइन्। त्यहाँ २ वर्ष बिबिसी अन्तर्राष्ट्रिय सेवामा दुर्गाले काम गरिन्। त्यस पछि फेरी नेपाल नै फर्किइन्।
समाज सेवामा लाग्ने सोच चाहिँ कसरी आयो त ?
दुर्गा भन्छिन् –‘मलाई महिला माथिको विभेदले निक्कै छोएको थियो। उनीहरू माथि कुनै पनि खालको विभेद हुनुहुँदैन भन्ने मेरो धारणा थियो। अझ महिला बेचिन्छन् भन्ने कुराले मलाई एकदमै छोयो त्यसैले म त्यसको विरुद्ध एड्भोकेसी गर्न लागे। मैले चेलीबेटी बेचबिखनको मुद्दालाई राष्ट्रिय बहसको रूपमा उठाएँ।’
उनले थपिन्–‘त्यति बेला पनि महिला बेचबिखनको घटना भइरहेको थियो। तर कसैले पनि त्यो विषयमा मुद्दाको रूपमा उठाएकै थिएनन्। यो विषय कसैको प्राथमिकताको विषय थिएन। यसलाई कसरी प्राथमिकताको विषय बनाउने भनेर मैले विभिन्न बहसहरू गरेँ। छलफल चलाएँ।
सन् १९८६ मा एउटा यस्तो घटना भयो जसले दुर्गालाई जीवन भरी मानव बेचबिखन विरुद्ध लड्न प्रेरित गर्यो। बेलायतबाट फर्किएपछि छोरा छोरीले आफ्नो देश घुम्न जाने भने। काठमामाडौंबाट थानकोट, चितवन हुँदै विराटनगर जान भनि जगदीश र दुर्गा निस्किएका थिए। ‘त्यसरी जाने क्रममा थानकोटमा दुईवटी केटीलाई मैले भेटेँ, जसलाई दललाले भारत लैजाँदै रहेछ, प्रहरीले दलाल र ती केटीहरूलाई सोधपुछ गर्दै रहेछ, त्यसले मलाई साह्रै टच गर्यो’, उनले भनिन्।
त्यस पछि दुर्गाले आफू कानुनको विद्यार्थी पनि भएकोले मानव बेचबिखन रोक्ने कानुन के छ भनेर खोजी गरिन्। आर्टिकलहरू लेखिन्। तर कुनै पत्रिकाले छापी दिएन। पछि गोरखापत्रका सम्पादकलाई भनेर त्यो आर्टिकल छापियो। ‘त्यसले मेरो जीवनमा नै रूपान्तरण ल्यायो’, उनले भनिन्।
त्यस पछि एबिसी नेपाले नामको सामाजिक संस्था नै दर्ता गरेर दुर्गाले मानव बेचबिखन विरुद्धको अभियान सुरु गरिन्। अप्ठेरोमा परेका महिलाहरूलाई आश्रय, तालिम र स्वरोजगार काम संस्था मार्फत भयो। ‘बेचिएका केटीहरूलाई समाजमा स्थापित गराउने, महिलाको राजनीतिक सशक्तीकरण लगायतका काममा म लागि रहेकी छु, अहिले यति उमेर हुँदा पनि म खटिरहेकी छु, यसले मलाई एकदमै सन्तुष्टि दिन्छ, यो क्रममा धेरै केटीहरूको उद्धार गरेकी छु, उनीहरूलाई विभिन्न किसिमका सिप तालिम दिएर पुनस्र्थापित र रूपान्तरण गराएका छौँ, ८ हजारभन्दा बढी महिलालाई तालिम दिएका छौँ, समाजमा स्थापित गराएका छौँ, धेरै महिलालाई आफ्नो खुट्टामा उभिने गराएका छौँ, यसो गर्दा मलाई मनमा बहुत शान्ति हुन्छ’, उनले भनिन्।
माइती नेपालकी संस्थापक अनुराधा कोइराला पनि केही समय एबिसी नेपालमा आएर काम गरेको दुर्गाले स्मरण गरिन्। ‘अनुराधाले पनि केही समय एबीसी नेपालमा आएर काम गर्नुभयो, अहिले माइती नेपालले पनि बेचबिखनमा परेका महिलाहरूको लागि काम गरिरहेको छ, उहाँले राम्रो काम गर्नुभएको छ, त्यो देख्दा आनन्द आउँछ’, दुर्गाले भनिन्।
समग्रमा जीवन भोगाई के रहेछ ?
दुर्गा भन्छिन्– ‘जीवन दुःख सुखको सङ्ग्रह हो। तर यो गर्छु भनेर अठोट गरेपछि त्यसमा निरन्तरता दिनुपर्छ। एउटा काम गर्ने, बिचमा छाड्न गरियो भने सफलता पाइँदैन। जो मान्छे निरन्तर लाग्छ, त्यसैले सफलता पाउँछ। मेरो सफलताको कारण पनि यही हो। मैले ३० वटा भन्दा बढी मुलुकमा गएर यस विषयमा प्रवचन दिएको छु। कुरा राखेको छु। विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय सम्मान पाएकी छु। धेरै मानिसहरूको लागि प्राथमिकतामा नपरेको विषयलाई मेले विश्वकै प्राथमिकताको विषय बनाउन सकेँ भन्ने लाग्छ। यसले एक किसिमको सन्तुष्टि पनि दिएको छ। अत्याचारमा परेका महिलालाई रेस्क्यु गर्ने काम गरिएको छ। दलित, पिछडिएका, अन्यायमा परेका महिलालाई शिक्षा, तालिम दिइएको छ। यसले उनीहरूको जीवनमा रूपान्तरण भएको छ। सिप सिकेर सबल मानिस भएका छन्। यसले सकी नसकी काम गर्न उत्प्रेरित गरेको छ।’
नेपाली महिलाको जीवनलाई विगत र वर्तमानमा कसरी हेर्नुहुन्छ ?
दुर्गा भन्छिन् –‘अहिले धेरै रूपान्तरण भएको छ। हिजो त्यस्तो समस्या झेलेका महिला आजको यो अवस्थामा आएका छन्। राजनीतिमा महिला सहभागिता बढेको छ। महिलालाई अवसर दियो भने उनीहरूको जीवन धेरै रूपान्तरण हुन्छ भन्ने सिकाइ पनि भएको छ। उनीहरूले समाज परिवर्तन गर्न सक्दछन्। नीतिगत रूपमा पनि धेरै सुधार भएको छ। राजनीतिमा महिला सहभागिता विगतको भन्दा अहिले बढेको छ। अहिले कम्तीमा ३३ प्रतिशत महिला सहभागिता रहेको छ। महिलाहरू मन्त्री, न्यायाधीश भएका छन्। सबैको साझा प्रयासले यो परिवर्तन भएको छ। सहकार्यबाट परिवर्तित सम्भव छ।’
महिला रोजगारी र महिला बेचबिखनको अन्तरसम्बन्ध चाहिँ कस्तो छ ?
दुर्गाको धारणा छ– ‘अहिले पनि नेपाली श्रमिक महिला सुरक्षित छैनन्। अझ वैदेशिक रोजगारीमा जाने महिलाहरू धेरै असुरक्षित छन्। हिजो पनि रोजगारीकै लागि भनेर महिलालाई बेच्न भारत लगिन्थ्यो। आज तेस्रो मुलुकमा जाने कतिपय महिलाहरू पनि यौनजन्य हिंसाको सिकार भएका छन्। श्रममा जाने महिलाहरूको जीवन एकदम शोषणमा परेको छ।’
‘हामीले वैदेशिक रोजगारीमा गएर फर्किएका महिलासँग पनि काम गर्याैँ। उनीहरूको समस्या निक्कै चर्को छ। कतिपय त बाबु र छोरा दुवैबाट शोषण भएको पनि पाइयो। उनीहरूले राम्रोसँग खान नपाउने, कुटपिट हुने, बच्चाहरूले समेत खान लागेको ठाउँमा थुकिदिनेसम्मका घटना सुनाउँछन्। अहिले पनि वैदेशिक रोजगारीमा जाने महिलाहरू शोषणमा छन्। उनीहरूलाई त्यहाँ शोषण हुन्छ भन्ने कुरा थाहा नै हुँदैन। कतिपयको कागजपत्र लुकाइदिने र अप्ठेरोमा पारिदिने काम पनि भएका छन्’– घिमिरेले महिलाको समस्या सुनाइन्।
यसलाई सुरक्षित गर्ने उपाय के हो ?
‘यसबाट महिलालाई जोगाउने उपाय भनेका आफ्नै देशका रोजगारी सिर्जना गर्ने कुरा हो। महिलाहरूले धेरै पारिश्रमिकको आशा पनि गरेका हुँदैनन्। उनीहरू सामान्य आम्दानीको वातावरण बन्यो भने पनि आफ्नै देशमा बस्न चाहन्छन्। यसको लागि राज्य र सामाजिक संस्थाको वातावरण बनाइदिनु पर्दछ। कुनै पनि महिलाको यौन शोषणमा पर्ने इच्छा हुँदैन। मेहनत गरेर आफ्नै ठाउँमा बसेर दुई छाक खान पाउने हो भने महिला देश छाडेर जाँदैनन्। त्यसैले यसको लागि राज्यको पोलिसी नै बन्नुपर्छ’– दुर्गाको सुझाव छ।
‘अहिले पनि हजारौँको सङ्ख्यामा महिलाहरू विदेश गइरहेका छन्। त्यसमा कसैको पनि ध्यान गएको छैन। महिलाको अवस्था अत्यन्त दयनीय छ। रोजगारीका अवसर राज्यले सिर्जना गर्नुपर्छ। धेरै मानिसहरूको प्राथमिकता जागिर खानेमा छ। नपढी केही हुँदैन। पहिलो कुरा पढाइलाई प्राथमिकता दिनु पर्छ। त्यस पछि उनीहरूलाई स्वरोजगार बन्ने अवस्था सिर्जना गर्नुपर्छ। नत्र यो समस्या विकराल समस्या बन्न सक्छ। यो मुखले नारा लगाएर मात्र हुने कुरा होइन, व्यवहारमा नै कार्यान्वयन गर्नुपर्छ’– दुर्गाको अनुभवले यसो भन्छ।
नेपालमा महिला आन्दोलनको अबको आयाम कस्तो हुनुपर्छ ?
‘अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक महिला दिवस मनाउन लागेको पनि १ सय १५ वर्ष भयो। युरोपियन देशका महिलाहरूले यसलाई प्रारम्भ गरे। यतिका वर्ष भइसक्यो तर महिला माथि हुने उत्पीडन रोकिएको छैन। यसको लागि सबैभन्दा बढी सरकारले सक्रियता देखाउनु पर्छ। निजी क्षेत्र पनि यसमा लाग्नु पर्छ। त्यसो गरियो भने रूपान्तरण हुन्छ। केही भएको छैन भनेर सरकारलाई गाली गरेर पनि हुँदैन। केही नभको होइन, महिला सशक्तीकरण र रुपान्तणको क्षेत्रमा धेरै काम भएको छ। तर अझै पुगेको छैन। सबै मिलेर काम गर्नुपर्छ’– दुर्गाको पाको अनुभवले भन्छ।
महिला रूपान्तरण र महिला सशक्तीकरणको लागि अब के गर्नु पर्ला ?
घिमिरे भन्छिन् ‘सबैभन्दा पहिला त महिला नै अगाडि आउनु पर्छ। विगतमा भन्दा महिला अलिकति सजग भएका छन्। तालिम र अवसर दियो भने हामी आफ्ना खुटमा उभिन सक्छौँ भन्ने अवस्थामा महिला पुगेका छन्। निजी क्षेत्रलाई पनि लिएर सरकार अघि बढ्नु पर्छ। सामाजिक संस्थाको अभियानलाई पनि थप प्रभाकारी बनाउनु पर्छ। समस्या ठुलो छ, श्रोत कम छ। त्यसैले पनि सोचे जति काम हुन नसकेको हो। सबैको साझा मुद्दा बनाऊँ, समस्या समाधान हुन्छ। यसले हाम्रो समाजमा यति धेरै जरो गाडेको छ कि यसलाई हटाउन यो विषय राज्यको मूल मुद्दा बन्नु पर्छ।’
