वैदिक धारणा

पृथ्वीको बारेमा वैदिक धारणा प्राचीन, धार्मिक र दार्शनिक विचारको महत्वपूर्ण अंश हो। वैदिक संस्कृतिको आधिकारिक ग्रन्थ जस्तै ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद र अथर्ववेदमा पृथ्वीको उत्पत्ति, संरचना, धार्मिक तथा दार्शनिक महत्व दृष्टिकोण प्रस्तुत गरिएको छ। वैदिक धारणामा पृथ्वीलाई भूू वा धरणी भनी पृथ्वी देवता भू देवीको रूपमा पूजा गरिएको छ।

ऋग्वेदमा पृथ्वीलाई स्थल (ठोस), सुसंगठित उत्पन्न भएको एक स्थानको रूपमा वर्णन गरिएको छ। वैदिक धारणा अनुसार पृथ्वी र आकाशको सम्बन्ध पूरक मानिन्छ। ऋग्वेदमा पृथ्वी र आकाश दैवीय शक्तिका रूपमा देखा पर्दछन। ब्रह्माण्डको सन्तुलन र व्यवस्था कायम राख्छ। पृथ्वीलाई स्थिरता र जीवनको आधार मानिन्छ भने आकाशलाई अनन्तता र ब्रह्माण्डको विस्तारको प्रतीक मानिन्छ। 

वैदिक धारणा अनुसार पृथ्वी र जीवनको सार्थक सम्वन्ध छ। वैदिक धारणा अनुसार पृथ्वीलाई जीवनका लागि आवश्यक सबै संसाधनहरूको प्रदाता मानिन्छ। सभ्यतामा जैविक र पर्यावरणीय सन्तुलनको महत्त्वलाई दर्शाउँछ। पृथ्वीले जनावर, वनस्पति र मानव जीवनका लागि आवश्यक तत्व जस्तै जल, वायु, सूर्यको ताप र माटो प्रदान गर्छ। धार्मिक दृष्टिकोणमा  वैदिक संस्कृतिमा पृथ्वीलाई एक जीवित र पवित्र अस्तित्वको रूपमा मानिन्छ। 

यजुर्वेद र अथर्ववेदमा पृथ्वीलाई पवित्रता र समृद्धिको स्रोतको रूपमा पूजा गर्ने परम्परा छ। पृथ्वीलाई शान्ति र सुखको प्रतीकको रूपमा प्रतिष्ठित गरिएको छ। यसलाई विभिन्न मन्त्रहरूको माध्यमबाट सम्मानित गरिन्छ। पृथ्वीलाई त्रैलोक्य मानी स्वर्ग, पृथ्वी, र पाताल भनी तीन लोकलाई ब्रह्माण्डका विभिन्न आयामका रूपमा मानिन्छ।

प्रत्येक लोकमा जीवनका विभिन्न रूप अवस्थित छन्। पृथ्वी त्रैलोक्य मध्यस्थ स्थानमा रहेको र एक पवित्र, सजीव र दैवीय अस्तित्वको रूपमा मान्यता दिइन्छ। जसले सम्पूर्ण ब्रह्माण्डका संरचना र जीवनका प्रवृत्तिसँग घनिष्ठ सम्बन्ध राख्छ। नेपाल उत्पतिको अंश पृथ्वीसंग जोडिएको छ। नेपाल पृथ्वीको सबैभन्दा पुरानो देश हो।

वैदिक राज्यसत्ता

वैदिक राज्यसत्ता प्राचीन महत्त्वपूर्ण खण्ड हो। जुन वेदकाल ९लगभग १५०० देखी ५०० सम्म० को अवधिमा अस्तित्वमा थियो। वैदिक समाजको राजनीतिक संरचना, सामाजिक व्यवस्था र राज्यशक्ति वैदिक साहित्यमा छ। यस समयको राज्य व्यवस्था मुख्यतया राजा र संपत्तिको अवधारणामा आधारित थियो।

राजा र राज्यको संरचनालाई वैदिक समाजमा राज्यशक्ति राजाका हातमा केन्द्रीत थियो। राजा केवल राज्यक मानी धार्मिक र सांस्कृतिक दायित्व आकाईएको थियो। राजाले राजधर्म पालन गर्नुपर्ने थियो। राजाको काम राज्यका सबै नागरिकको भलो चाहनु र न्यायपूर्ण शासन गर्नु हो। राज्यको प्रमुख राजा राज्यको प्रमुख मानिन्थे। राजा सबै निर्णयको केन्द्रमा रहेका थिए। उनले सभ्यता र धर्मका नियमहरू पालन गर्नुपर्ने थियो। यसका साथै, राजा ऋषिहरू र ब्राह्मणहरूको सल्लाह लिइ शासन गर्थे। संगठित सभामा राजाले राज्य चलाउनका लागि एक प्रकारको सभा वा सङ्गठनको प्रयोग गर्थे जसलाई सभा वा सङ्ग्राह भनिन्थ्यो। यस्ता संस्थाहरूमा राजा र राज्यका प्रमुख व्यक्तिहरूको भागीदारी रहन्थ्यो र राज्यका प्रमुख निर्णयहरू एकत्रित रूपमा लिइन्थे। राजा शासक नभई राजन प्रणालीको राज्यक थिए।  

राजधर्म भनेको राजा धर्मपालक र धार्मिक प्रमुख थिए। उनले आफ्नो कर्तव्यलाई सही तरिकाले निभाउनका लागि धर्मशास्त्रको पालन गर्नुपर्ने थियो। राजा धर्मनिष्ठ र न्यायपूर्ण हुनु आवश्यक थियो। सामाजिक न्यायमा राजा सम्पूर्ण समाजको न्याय र समानता सुनिश्चित गर्न जिम्मेवार थिए। उनले सम्पूर्ण राज्यमा शान्ति र सामाजिक समृद्धि कायम गर्नका लागि आफ्नो शक्ति प्रयोग गर्थे। धार्मिक कर्तव्य राज्यको समृद्धि र राज्यका नागरिकको भलाइका लागि धार्मिक अनुष्ठान र यज्ञहरूको महत्त्व थियो। यज्ञ र पूजा राजा र प्रजा दुबैको कल्याणका लागि गरिन्थे।

राज्यको प्रशासनिक संरचनामा वैदिक कालमा राज्यको प्रशासन स्थानीय र वर्गीय संरचनामा आधारित थियो। राज्यको शक्ति केवल राजा र उनको दरबारमा सीमित थिएन, तर समाजका अन्य वर्गहरूले पनि राज्य संचालनमा भाग लिँदै आएको देखिन्छ।

क्षत्रिय वर्गले राजा र राज्यका प्रमुख सैनिक थिए। क्षत्रिय वर्गबाट चयन गरिन्थे। यस वर्गले युद्ध र सुरक्षा सम्बन्धी जिम्मेवारी थियो। ब्राह्मण वर्गले ब्राह्मणको प्रमुख भूमिका धार्मिक कार्य र यज्ञ अनुष्ठान गर्न थियो। यिनीहरू राज्यको सल्लाहकारको रूपमा पनि कार्य गर्थे। वैश्य र शूद्र वर्गले व्यापार र कृषिका काममा वैश्य वर्गको महत्त्वपूर्ण भूमिका थियो, जबकि शूद्र वर्गले राज्यका कामकाजी श्रमिकको रूपमा काम गर्थे।

संविधान र कानूनी व्यवस्था वैदिक कालमा कुनै निश्चित लिखित संविधान भनेको थिएन, तर धर्मशास्त्र र वेदका नियमले राज्यको संचालनमा मार्गदर्शन गर्थे। राज्यको शासन व्यवस्था धार्मिक विधि र न्यायपूर्ण व्यवहारका आधारमा आधारित थियो। सर्वजनहितकारी कानून राज्यका कानूनी संरचनामा न्याय र समानता कायम राख्नका लागि वेदिक धर्म र कानूनी नैतिकताका सिद्धान्त लागू गरिन्थे। न्याय व्यवस्थामा न्याय एक प्रमुख कर्तव्य थियो, र राजा र अन्य अधिकारीहरूले न्यायिक निर्णयहरू जनताको भलाइ र धर्मका आधारमा लिने गर्थे।

युद्ध र सैन्य संगठन वैदिक कालका राजा युद्धको लागि प्रशिक्षित सेनाहरू राख्थे र युद्ध नीतिमा धर्म र न्यायका सिद्धान्तहरूको महत्त्व थियो। राजा युद्धको मैदानमा युद्ध गर्ने क्षत्रियको नेतृत्व गर्दै थे। युद्धमा शुद्धता, आत्मसम्मान र धर्मको पालना गर्नु महत्त्वपूर्ण मानिन्थ्यो। अर्थिक साधनमा राज्यका राजस्वका प्रमुख स्रोतहरू कृषि, व्यापार र युद्धबाट प्राप्त वस्तुहरू थिए। सैन्य र सुरक्षामा राज्यको सुरक्षा र सैन्य बललाई व्यवस्थित राख्न राजा सक्षम जनसंपर्क र संगठन गर्न आवश्यक मानिन्थे।

राज्यको परिधि र सीमा वैदिक कालका राज्यहरू प्राय जनपद भनिन्थे। जनपद भनेको एक प्रकारको क्षेत्रीय इकाई हो, जसको केन्द्रबिन्दु राजधानी र आसपासका क्षेत्रहरूमा आधारित थियो। जनपदले स्थानीय स्तरमा आत्मनिर्भरता प्राप्त गर्नका लागि प्राकृतिक साधन र सामाजिक संरचनालाई प्रयोग गर्थे। महाजनपद बादको वैदिक काल ९महाजनपद काल० मा भारतमा १६ ठूला महाजनपद स्थापना भए जसको प्रत्येकको आफ्नै प्रशासनिक र सैनिक संरचना थियो।

राज्य र धर्मको सम्बन्ध सन्दर्भमा वैदिक समाजमा धर्म र राज्यको सम्बन्ध निकै गहिरो थियो। धर्मप्रति निष्ठा र यज्ञको माध्यमबाट राज्यको समृद्धि र न्यायको सुनिश्चितता चाहन्थ्यो। राजा र प्रजा दुबै धर्मका पालन गर्ने कर्तव्यमा विश्वास गर्थे।

वैदिक राज्यसत्ताले राज्यको सञ्चालनका लागि धर्म, न्याय र सामाजिक संरचनाका सिद्धान्तहरूको पालन गरेको थियो। राजा धर्मका पालक र सामाजिक न्यायका प्रतीक मानिन्थे। राज्यको शक्ति विभिन्न धार्मिक र सामाजिक मूल्यहरूसँग घनिष्ठ रूपले जोडिएको थियो। यस समयको राज्यसत्ता आधुनिक राज्य व्यवस्थासँग तुलना गर्दा अझ सरल र स्थानीय संरचनामा आधारित थियो।

मानिस र पृथ्वी   

मानिस र पृथ्वीको बारेमा वैदिक धारणा निकै गहिरो र सजीव छ। वैदिक विचारधारामा मानिस र पृथ्वी बीचको सम्बन्ध, मानव जीवनको उद्देश्य, र पृथ्वीको भूमिकालाई एक धार्मिक र दार्शनिक परिप्रेक्ष्यमा देखिन्छ। वैदिक संस्कृतिमा पृथ्वीलाई केवल एक भौतिक अस्तित्वको रूपमा मात्र होइन, एक पवित्र र जीवित अस्तित्वको रूपमा मानिन्छ। 

पृथ्वी र मानिस बीच एक गहिरो सम्बन्ध र परस्पर निर्भरता रहेको विश्वास गरिएको छ। पृथ्वी जीवनको आधार हो र मानिस पृथ्वीको पोषण र संरक्षणको उत्तरदायी छन। ऋग्वेद र अन्य वैदिक ग्रन्थहरूमा पृथ्वीलाई देवीको रूपले सम्मान गरिएको छ। पृथ्वीमा जीवनका सबै तत्वहरूको स्रोत मानिन्छ, र मानिसलाई पृथ्वीको संरक्षण र सम्मान गर्नु कर्तव्य ठानिएको छ। उदाहरणको लागि, ऋग्वेदमा पृथ्वीलाई पवित्र र समृद्धिको प्रतीकका रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ र पृथ्वीलाई शान्ति र समृद्धिको आदान(प्रदानका लागि पूजा गरिएको छ। वैदिक संस्कृतिमा, मानिसको जीवनको उद्देश्य धर्म सद्विचार, सद्कर्म र मोक्ष (मोक्षको मार्ग)को प्राप्ति हो।

मानिस पृथ्वीमा आफ्नो कर्तव्य निभाउन र जीवनका विभिन्न चक्र ९संसारिक र आध्यात्मिक० पार गर्न उत्पन्न भएका छन्। पृथ्वी एउटा आस्थाको क्षेत्र हो जहाँ मानिसलाई आत्मज्ञान प्राप्ति र ईश्वरको मार्गदर्शन प्राप्त गर्नका लागि अवसर दिइन्छ। यसमा मनुष्यका कर्म र नैतिकता, साथै पृथ्वी र प्रकृतिको बीचको सम्बन्ध महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। वैदिक दर्शनले मानिसलाई पृथ्वी र सम्पूर्ण ब्रह्माण्डको हिस्सा मानेको छ। मानिसलाई आत्मा र ब्रह्माको एकीकरणका रूपमा हेरिन्छ।

आत्मा अनन्त र अपरिवर्तनीय हो भने शरीर पृथ्वीमा उत्पन्न भएको हो अस्थायी र परिवर्तनशील हो। पृथ्वीलाई एक जीवित अस्तित्वको रूपमा सम्मान गरेर, मानिसलाई आफ्नो कर्म र ध्यानमा पृथ्वीको संरक्षण र तदनुसार सृष्टिको समग्र हितमा कार्य गर्न उत्साहित गरिन्छ। वैदिक विचारमा पृथ्वी र मानिस बीच सन्तुलनको महत्त्व छ। पृथ्वी र मानिस बीच एक सजीव पारस्परिक सम्बन्ध छ, जसमा प्रत्येकको अस्तित्व र कार्य एक अर्कासँग गहिरो रूपमा जडित छ। वैदिक परम्परामा पृथ्वी र प्रकृतिको संरक्षणलाई महत्त्व दिइन्छ। 

यसको आधारमा, वातावरणीय सन्तुलन र मानवताको दायित्वमा पृथ्वीको संरक्षण गर्ने शिक्षा प्राप्त हुन्छ। वेदमा प्रकृतिको पूजा र यसका विभिन्न रूपहरूको सम्मान प्रकट गरिएको छ। यसलाई दैवीय शक्तिका रूपमा सम्मान गर्ने प्रचलन रहेको छ। वैदिक धारणा अनुसार, मानिस र पृथ्वी बीचको सम्बन्ध एक गहिरो आदान(प्रदान र परस्पर निर्भरता हो। पृथ्वीलाई एक पवित्र अस्तित्व मानिन्छ र मानिसको मुख्य उद्देश्य भनेको पृथ्वी र सम्पूर्ण ब्रह्माण्डको संरक्षण, सम्मान र समृद्धिको प्राप्ति हो। वैदिक दृष्टिकोणमा, पृथ्वी र मानिसको कर्तव्य केवल आत्मज्ञान र मोक्षको मार्गमा मात्र सीमित छैन, तर प्रकृति र पृथ्वीको सन्तुलन र संरक्षणको दायित्व पनि छ। पृथ्वीको प्रकृतितालाई मान्ने नै आजका सनातनी हुन। नेपाली भुमि हिन्द, सिन्ध र ईन्द्र सभ्यताको बिम्ब बोकेको छ।  

बिज्ञान र पृथ्वी 

बिज्ञानले पृथ्वीको इतिहास लगभग ४।५ अर्ब वर्ष पुरानो छ भनेको छ। यसका विभिन्न प्रमुख घटनाहरूले पृथ्वीको रूप र यहाँको जीवनलाई आकार दिएका छन्। पृथ्वीको उत्पत्ति ४।५ अर्ब वर्ष पहिले भएको मानिन्छ। पृथ्वी हाम्रो सूर्य प्रणालिको उत्पत्ति गर्ने गैस र धुलोको बादलबाट बनेको हो। यद्यपि प्रारम्भमा पृथ्वी एक तातो पिघलिएको गोला थियो, जसले समयसँगै चिसो भएर कठोरताको रूप लियो।

पृथ्वीको पहिलो युग हेडियन युग ९४।५(४ अर्ब वर्ष पहिले हो। यस समय पृथ्वीको सतह पिघलिएको थियो र बारम्बार ज्वालामुखी विस्फोट र उल्कापात हुन्थ्यो। वायुमण्डलमा पानीवाष्प, कार्बन डाइअक्साइड र मिथेन जस्ता ग्याँसहरू थिए। समुद्रहरूको प्रारम्भिक रूप लगभग ४।४ अर्ब वर्ष पहिले बन्यो। 

यसपछीकोलाई आर्कियन युग ९४(२।५ अर्ब वर्ष पहिले भनिन्छ। पृथ्वीको सतह चिसो हुँदै जाने क्रममा पहिलो महादेशहरू बने। यो समयमा जीवनको सुरुवात भएको विश्वास गरिन्छ, जहाँ एककोशिक जीवाणु र आर्किया जस्ता जीवन रूपहरू पनप्न थाले। फोटोसिन्थेसिसको प्रक्रिया ३।२ अर्ब वर्ष अघि शुरू भएको थियो, जसले पृथ्वीको वातावरणलाई परिर्वतन गर्न थाल्यो।

त्यसपछिको प्रोतेरोजोइक युग ९२।५ अर्ब ( ५४१ मिलियन वर्ष पहिले० मा वायुमण्डलमा अक्सिजनको मात्रा वृद्धि भएको थियो, जुन ूग्रेट अक्सिडेशन इभेन्टू भनिन्छ। बहुकोशिक जीवन रूपहरू विकसित हुन थाले र लगभग १।६ अर्ब वर्ष अघि पहिलो प्राचीन जनावरहरूको उपस्थिति देखियो। यस युगको अन्त्यतिर पृथ्वीमा प्राचीन सुपरकन्टिनेन्टहरू बने र चाँडै नै टुक्रिए।

त्यसपछिको फ्यानेरोइजिक युग ९५४१ मिलियन वर्ष पहिले(हालसम्म० मा जीवनको समृद्धि र विविधता देखिन्छ। यसलाई विभिन्न कालखण्डहरूमा बाँडीएको छ। पैलेजोइक युग ९५४१ ( २५२ मिलियन वर्ष पहिले० मा क्याम्ब्रियन विस्फोट ९५४१ मिलियन वर्ष पहिले० भएको थियो। जीवोंको ठूलो विविधता देखियो, र धेरै प्रमुख प्राणी जातिहरूको उदय भयो। डिभोनियन कालमा माछा र समुन्द्रका जीवन रूपहरूको विविधता अत्यधिक वृद्धि भयो। जंगल र थोरै थोरै भूमि जनावरहरूको बसोबास सुरु भयो। कर्बोनिफेरस कालमा विशाल हरित वनस्पति र जीवजन्तुहरूको अस्तित्व थियो र यो समय पहिलो सरीसृपहरूको र थलचरहरूको उपस्थिति देखिएको थियो। मेझोजोइक युग ९२५२ ( ६६ मिलियन वर्ष पहिले० रहेको डाइनोसोरहरूको युगमा युगमा डाइनोसोरहरूको शासन भयो र यो समय पहिलो स्तनधारी र प्राणीहरूको विकास देखिन्छ। क्रीटेशियस कालमा फूलका बिरुवाहरूको उदय र डाइनोसोरहरूको विनाशकारी आपतकालिक घटना, जसले डाइनोसोरहरूको अन्त्य गर्यो।

सेनोजोइक युग ९६६ मिलियन वर्ष पहिले(हालसम्म० लाई आजसम्मको युग भनिन्छ। डाइनोसोरहरूको विनाश पछि, स्तनधारी र पक्षीहरूले पृथ्वीमा राज गरे। यो युगमा मानव जातिको उत्पत्ति र विकासको इतिहास पनि समेटिएको छ। यस युगमा प्यालेओजेन काल प्रर्दछ। प्रारम्भिक स्तनधारी र प्राणीहरूको विकास भयो। नियोजेन कालमा मानववंशीय जीवहरूको उत्पत्ति र वातावरणीय परिवर्तनहरू देखियो। क्वाटर्नरी काल ९२।६ मिलियन वर्ष पहिले(हालसम्म० मा मानवहरूको विकास, सभ्यता र प्रौद्योगिकीको वृद्धि भएको मानिन्छ। 

मानव इतिहासमा मानव पूर्वजहरू लगभग २।५ मिलियन वर्ष अघि उत्पन्न भएका थिए। हाम्रो युगको होमो सेपिङ लगभग ३००,००० वर्ष पहिले पृथ्वीमा आएको मानिन्छ। पछिल्लो १०,००० वर्षमा मानवहरूले कृषि, नगर र प्रविधि विकास गरेका छन्, जसले पृथ्वीको वातावरण र पारिस्थितिकीमा महत्वपूर्ण प्रभाव पार्यो।मानव सभ्यताको विकासले आधुनिक चुनौती स्थापित गरेको छ। आज पृथ्वी जलवायु परिवर्तन, वन्यजीवको नाश र जैविक विविधता गुमाउन जस्ता समस्याका सामना गर्दैछ।  पृथ्वीको भविष्य र जीवनको अस्तित्वको बारेमा गम्भीर प्रश्न उठाउँछ। पृथ्वीको इतिहास एक विशाल र जटिल यात्रा हो, जसले पृथ्वीको रूप र यहाँको जीवनलाई समयको क्रममा बनाएको छ।

सभ्यतामा मानव  

आजको युग कलि युगपछीको मात्र हो। मानव सभ्यताको इतिहास लगभग १०,००० वर्ष पुरानो छ, जब शिकार र संकलनको जीवनबाट कृषि र स्थायी बसोबासको सुरूवात भयो। प्रारम्भिक मानव समाज ९१०,००० वर्ष पूर्व० मा भएको कृषि क्रान्तिको सुरुवातले स्थायी बस्ती र प्रौद्योगिकीको विकासमा मद्दत पुर्यायो। प्राचीन सभ्यता ९३,००० ( १,००० वर्ष पूर्व० मा मेसोपोटामिया, मिस्र, भारत र चीनमा लेखन, कानून र व्यापारको विकास भयो।

ग्रीक र रोम साम्राज्य ९१,००० वर्ष पूर्व(५५५ ई० ले लोकतन्त्र, दार्शनिकता र विज्ञानको विकासस रोम साम्राज्यले विशाल भूभाग कब्जा गर्यो। मध्ययुग ९५५५(१५००ई० को यूरोपमा सामन्ती व्यवस्था, इस्लामिक युग र भारतका मुघल साम्राज्यले प्रगति देखाए। आधुनिक युग ९१५०० ई ( हाल० मा पुनर्जागरण, औद्योगिक क्रान्ति, विज्ञान र प्रविधिको विकासले विश्वलाई आपसमा जोड्यो। औपनिवेशिक युगको अन्त्यमा स्वतन्त्रता संघर्षले नयाँ राष्ट्रहरूको जन्म गर्यो। आज मानव सभ्यता अत्याधुनिक प्रविधि र ग्लोबलिजेसनमा आधारित छ। पृथ्वीमा सामाजिक, राजनीतिक र पर्यावरणीय चुनौतीलाई समेटेको छ।

राजनीतिक इतिहास मानव सभ्यताको एक महत्वपूर्ण भाग हो। समयको साथ सरकार, शक्ति, शासन व्यवस्था, र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धहरूको विकासलाई देखाउँछ। प्राचीन लोकतन्त्र र साम्राज्यहरूमा प्रारम्भिक शासन प्रणालीको विकास भएको थियो। प्राचीन सभ्यतामा शासन मुख्यत राजा, सम्राट, वा पुरोहितहरूको हातमा केन्द्रित थियो। मेसोपोटामिया, मिस्र, भारत ९महाजनपद०, र चीनमा प्राचीन साम्राज्य थुप्रै शक्तिशाली राज्यको रूपमा स्थापित भए।

प्राचीन ग्रीस र रोमको लोकतन्त्रमा प्राचीन ग्रीस ९विशेष गरी एथेन्स० मा पहिलो लोकतन्त्रको सुरुआत भएको थियो, जसमा नागरिकहरूलाई कानूनी निर्णयहरूमा भाग लिन दिइन्थ्यो। रोमको साम्राज्यले पनि विधि र कानूनी प्रणालीको विकास गर्यो, जसले पछिल्ला राजनीतिक प्रणालिलाई प्रभाव पार्यो।

मध्यकालीन राजनीतिको सामन्तवादी व्यवस्था विशेषगरी यूरोप र एशियामा सामन्तवादी प्रणाली प्रचलित थियो। साम्राज्य र धर्मले अत्यधिक शक्ति राखेका थिए, र शक्ति राजा वा सम्राटको अधीनमा केन्द्रित थियो। धार्मिक शासन इस्लाम र क्रिश्चियन धर्महरूले मध्यकालमा शक्ति संरचना र राजनीति निर्धारण गरेका थिए। पप र धार्मिक संस्थाहरूको प्रभाव प्रबल थियो।

नवीन युगमा राष्ट्रिय राज्यहरूको उदय पुनर्जागरण र धर्मसुधारपछी भएको हो। १५ औं र १६ औं शताब्दीतिर पुनर्जागरण र धर्मसुधारले यूरोपमा नयाँ विचार र शासकीय प्रणालीहरूको सुरुआत गर्‍यो। यस समयका प्रमुख घटनाहरूमा प्रोटेस्टेन्ट धर्मसुधार ९१५१७० मार्टिन लुथरले क्याथोलिक चर्चको आलोचना गरी प्रोटेस्टेन्ट विचारको फैलावट गरेका थिए। राज्यको पृथकीकरण मध्यकालका धर्म(आधारित साम्राज्यहरूको स्थानमा राज्यहरूको निर्माण भयो।

यसै समयमा संविधान र गणराज्यहरूको उदय भई आधुनिक लोकतन्त्र १७औं र १८औं शताब्दीतिर लोकतान्त्रिक विचारधाराहरूले नयाँ राजनीतिक संरचनाहरूलाई जन्म दिएका थिए। विशेष गरेर अमेरिकी क्रान्ति ९१७७६० ले अमेरिकामा संविधानको स्थापना र गणराज्यको सृजना भयो। फ्रान्सेली क्रान्ति ९१७८९० ले फ्रान्समा गणराज्यको स्थापना र ुसमानता, स्वतंत्रता र बन्धुत्वु को विचार फैलियो। यसले संसारभरि लोकतन्त्रको आन्दोलनलाई प्रवृत्त गर्‍यो। 

औद्योगिक क्रान्ति ९१८औं शताब्दी० ले औद्योगिक क्रान्ति र विज्ञानको विकासले राजनीतिक अर्थव्यवस्थामा परिवर्तन ल्यायो, जसले पूंजीवाद र श्रमिक आन्दोलनहरूलाई जन्म दियो। साम्राज्यवाद र उपनिवेशवाद १९ औं शताब्दीतिर यूरोपीय शक्तिहरूले अफ्रिका, एशिया र अन्य भागहरूमा उपनिवेश विस्तार गरे। यसले आन्तरिक राजनीति र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धहरूमा गहिरो प्रभाव पार्यो।

विश्व युद्ध पछीको शीतयुद्धमा प्रथम विश्व युद्द ९१९१४(१९४५० ले विश्वको राजनीतिक नक्शामा गहिरो परिवर्तन ल्याए। पहिलो युद्धले साम्राज्यहरूको पतन र राष्ट्रवादको उदय गरायो। जबकि दोस्रो युद्धले संयुक्त राष्ट्र संघको स्थापना र शीतयुद्धको युगको शुरुआत गर्यो। शीतयुद्ध ९१९४७(१९९१० अवधिमा अमेरिका र सोवियत संघबीच राजनीतिक र सैनिक प्रतिस्पर्धा भयो। यो समय लोकतान्त्रिक र साम्यवादी व्यवस्थाहरूको संघर्षको रूपमा चिनिन्छ।

आधुनिक राजनीतिक आन्दोलन र विश्व व्यवस्थामा नै १९ औं शताब्दीको अन्त्य र २०औं शताब्दीतिर ग्लोबलाइजेशन र अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग बढेको छ। संयुक्त राष्ट्र संघ ९ग्ल्०, विश्व व्यापार संगठन ९ध्त्इ०, र अन्य अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूको स्थापना र प्रभावले विश्व राजनीतिमा नयाँ दिशा थपे। लोकतन्त्र र मानव अधिकार २०औं शताब्दीतिर धेरै राष्ट्रहरूले लोकतान्त्रिक व्यवस्थामा रूपान्तरण गरे, र मानव अधिकारको महत्त्व विश्वव्यापी स्तरमा पहिचान गरिएको छ। अर्थतन्त्र र पर्यावरणीय चुनौतीहरूले आजकलका राजनीतिक चिन्ताहरूमा आर्थिक असमानता, जलवायु परिवर्तन र प्रवासी संकटजस्ता मुद्दाहरू प्रमुख स्थानमा छन्।

वर्तमान राजनीतिक परिप्रेक्ष्यमा लोकतान्त्रिक मूल्य र व्यवस्थाहरूको प्रतिष्ठान कायम छ, यद्यपि अनेकौं राजनीतिक चुनौतीहरू जस्तै तानाशाही शासन, आन्तरिक संघर्ष, आर्थिक संकट, र पर्यावरणीय समस्या  अझै समाधानको खोजीमा छन्। विभिन्न क्षेत्रीय र अन्तर्राष्ट्रिय मुद्दाहरू, जस्तै उर्जा संकट, शरणार्थी समस्या, र संघर्ष, वैश्विक राजनीति र शान्तिको लागि चुनौती बनेका छन। यसरी, राजनीतिक इतिहासको विकास मानिसहरूको शासन, विचारधारा, र शक्ति सन्तुलनको बदलिँदो प्रकृतिलाई प्रतिबिम्बित गर्दछ।

राजनीतिमा वाद

राजनीतिक सिद्धान्त भन्नाले शासन व्यवस्था, राज्यको भूमिका, अधिकारको वितरण, न्याय, समानता, स्वतन्त्रता, र अन्य राजनीतिक मूल्यहरूको सिद्धान्त र विचारधारालाई जनाउँछ। यी सिद्धान्तले सरकारको संरचना र कार्यशैली, नागरिकका अधिकार तथा कर्तव्य र शक्तिको प्रयोगका नियमलाई स्पष्ट गर्छ। 
राजनीतिक वाद भनेको राजनीतिक विचार र सिद्धान्तहरूको एउटा समूह हो, जसले समाज र सरकारको संरचना, कार्यशैली र व्यवस्थालाई परिभाषित गर्दछ। विभिन्न राजनीतिक वादहरूले समाजको आदर्श, शक्ति वितरण, स्वाधीनता, समानता, र न्यायका बारेमा विभिन्न दृष्टिकोणहरू प्रस्तुत गर्छन्। 
लोकतन्त्र भन्नाले शासन व्यवस्थामा नागरिकको प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष सहभागिता जनाउने प्रणालीलाई जनाउँछ। यसमा, शासनको अधिकार जनताको हातमा हुन्छ र राजनीतिक निर्णयहरू बहुमतको इच्छामा आधारित हुन्छन। प्रतिनिधि लोकतन्त्रमा नागरिक आफ्ना प्रतिनिधिहरूलाई निर्वाचन मार्फत चयन गर्छन्, र ती प्रतिनिधिहरूले सरकार सञ्चालन गर्छन्। प्रत्यक्ष लोकतन्त्रमा नागरिकहरू आफैले कानूनी र राजनीतिक निर्णयमा भाग लिन्छन। स्विट्जरल्याण्डमा यसको उदारण हो।
साम्यवाद एक राजनीतिक र आर्थिक प्रणाली हो। उत्पादनका साधनहरू ९जस्तै कारखाना, भूमि, आदि० सामूहिक स्वामित्वमा हुन्छन। वर्गविहीन समाजको स्थापना उद्देश्य हो। साम्यवादका सिद्धान्तकार कार्ल मार्क्स र फ्रेडरिक एंगल्स थिए। साम्यवादले समाजमा सबैलाई समान अधिकार र संसाधनको वितरणको पक्षमा उभिन्छ। ूराज्यको मर्नुू भन्ने मार्क्सको धारणा अनुसार, एक दिन सरकारी संरचना स्वतः समाप्त हुनेछ र सर्वहारा वर्गको शासन हुनेछ।
पूंजीवाद एक आर्थिक प्रणाली हो, जसमा उत्पादन र वितरणका साधनहरू निजी स्वामित्वमा हुन्छन्। यसमा बजारको माग र आपूर्ति अनुसार वस्तु र सेवाको उत्पादन र मूल्य निर्धारण हुन्छ। पूंजीवादले व्यक्तिको व्यक्तिगत स्वतन्त्रता र उद्यमशीलतासँग सम्बन्धित छ। यसले प्राइवेट स्वामित्व र मुनाफा अधिकतम गर्नका लागि प्रतिस्पर्धाको प्रोत्साहन गर्दछ।
सामन्तवाद एक सामाजिक र आर्थिक प्रणाली हो जसमा भूमि मालिक र भूमि कामदार ९सर्व० बीचको सम्बन्धमा आधारित हुन्छ। यो प्राचीन कालको प्रमुख शासन प्रणाली थियो, विशेष गरी मध्यकालीन यूरोपमा पनी थियो। सामन्तवादी समाजमा, राजा वा सम्राटको अधीनमा ठूला सामन्तहरूको शक्तिको प्रभुत्व हुन्थ्यो। किसान वा श्रमिक वर्गले भूमि मालिकको लागि काम गर्थे र यसको बदलामा सुरक्षा र संरक्षण प्राप्त गर्थे।
संविधानवाद एक राजनीतिक प्रणाली हो जसमा सरकारको संरचना र शक्तिहरू संविधानद्वारा निर्धारित गरिन्छ। यसमा, सरकारको सीमित अधिकार र नागरिकका मौलिक अधिकारहरूको रक्षा प्राथमिक उद्देश्य हुन्छ। संविधानात्मक लोकतन्त्रमा सरकारको अधिकार संविधानद्वारा सीमित हुन्छ र नागरिकका अधिकार सुनिश्चित गरिन्छ। यसले शक्ति पृथकीकरण र कानूनी शासनको पालन गर्न आवश्यक ठान्दछ।

फासीवाद एक अतिवादी र तानाशाही राजनीतिक वाद हो, जसमा एक शक्तिशाली नेताको नेतृत्वमा राष्ट्रको पूर्ण नियन्त्रण र राष्ट्रवादी भावना प्रस्तुत गरिन्छ। फासीवादी सरकारले व्यक्तिगत स्वतन्त्रता र मानव अधिकारहरूमा प्रतिबन्ध लगाउँछ। फासीवादले सामाजिक असहमति र विरोधलाई कडाईका साथ दबाउन खोज्छ। इटालीका बेनिटो मुसोलिनी र जर्मन हिटलरको नेतृत्वमा फासीवादले विश्व युद्ध २ को दौरान प्रभाव पारेको थियो।
नाजीवाद फासीवादको एक उग्र रूप हो, जसको नेतृत्व हिटलर र नाजी पार्टीले गर्यो। यसले अतिवादी राष्ट्रवाद, जातिवाद, र हिंसात्मक विस्तारको सिद्धान्तलाई प्राथमिकता दिन्छ। नाजीवादले शुद्ध जर्मन जातिको विचारलाई बढावा दियो र अन्य जातिहरूको उत्पीडन गर्यो। यो वाद दोस्रो विश्वयुद्ध र होलोकास्टको जिम्मेवार थियो।

सामाजिक लोकतन्त्र लोकतान्त्रिक व्यवस्थामा समानता र सामाजिक सुरक्षा प्रदान गर्नका लागि राज्यको हस्तक्षेपको पक्षपाती हुन्छ। यसले पूंजीवाद र समाजवाद बीचको सन्तुलन खोज्छ। वेलफेयर राज्यले सबै नागरिकलाई आधारभूत स्वास्थ्य, शिक्षा, र सामाजिक सुरक्षाका सुविधाहरू प्रदान गर्नुपर्छ भन्ने धारणा। नर्वे, स्वीडेन जस्ता देशहरू सामाजिक लोकतन्त्रका उदाहरण हुन्।

अनार्कीवादले कुनै पनि प्रकारको सत्ताको विरोध गर्दछ र स्वतन्त्र र स्वायत्त समाजको पक्षमा उभिन्छ। यसले राज्यको अस्तित्वको आवश्यकता खारेज गर्न चाहन्छ। अनार्कीवादमा, समाजले आपसमा सहयोग र स्वतन्त्रतामा आधारित भएर कार्य गर्नुपर्ने कुरा भनिन्छ। राज्यको दबाब र शक्ति संरचनालाई नकार्छ।
नारीवादले लैंगिक समानता र महिलाका अधिकारहरूको संरक्षणको पक्षमा काम गर्छ। यसले समाजका सबै क्षेत्रहरूमा महिलाहरूलाई समान अवसर र अधिकार प्राप्त गर्न चाहन्छ। समानताले महिलाहरूलाई पुरुषहरूसँग समान हक र अवसरहरूको उपलब्धता छ भन्ने बिश्वास दिलाउछ। नारीवादले परिवार, कार्यस्थल र राजनीति जस्ता क्षेत्रहरूमा महिलाको अधिकारको रक्षा गर्छ।

राष्ट्रवाद एक विचारधारा हो जसले एक निश्चित जाति, संस्कृति, भाषा, वा भूगोलको आधारमा राष्ट्रको एकता र सार्वभौमिकता स्थापित गर्न चाहन्छ। सार्वभौम अधिकारमा राष्ट्रको आत्मनिर्णयको अधिकारको पक्षमा उभिन्छ। केही राष्ट्रवादी आन्दोलनहरूले आफ्नो स्वतन्त्रता र स्वाधीनताको लागि संघर्ष गरेका छन्।
राजनीतिक वादहरूले समाजको शासन, शक्ति वितरण र मानव अधिकारका विषयमा भिन्न(भिन्न दृष्टिकोण र सिद्धान्तहरू प्रस्तुत गरेका छन्। यी वादहरूले इतिहास र समाजका प्रत्येक चरणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाएका छन्, र अहिले पनि संसारभरि विभिन्न राष्ट्रको राजनीतिक परिप्रेक्ष्यलाई आकार दिइरहेका छन्। राजनीतिक सिद्धान्तले सरकार र समाजका संरचना, उद्देश्य र कामकाजी विधिहरूलाई परिभाषित गर्छ। प्रत्येक सिद्धान्तले विशेष प्रकारको शासन प्रणाली, मूल्य र आदर्शको पक्षमा विचार व्यक्त गर्छ र यसले संसारभरका विभिन्न राष्ट्रहरूको शासन र संरचनामा प्रभाव पार्छ।

राजनीतिक दल 

विश्वमा राजनीतिक दलको ईतिहास अपराधिक चोरीसंग छ। चोरी र टोरीको आधुनिक रुप राजनीतिक दल हो। नेपालमा राजनीतिक दलहरूको उत्पत्ति प्राचीन कालमा नपढिई नयाँ नेपालको राजनीतिक परिप्रेक्ष्य २० औं शताब्दीसम्म भएको हो।  

नेपालमा पारंपरिक राजनीतिक संरचना र शुरुआतको ईतिहास प्राचीन छ। नेपालको प्राचीन राजनीतिक संरचना राजतन्त्रमा आधारित थियो। यसको इतिहासमा कुनै औपचारिक राजनीतिक दल थिएन। सबै निर्णयहरू राजा र दरबारको अधीनमा भइरहन्थे। विशेष गरी सन १९४७ पछि भारतीय स्वतन्त्रता संग्रामका कारण नेपालमा राजनीतिक जागरणले राजतन्त्रको नियन्त्रणमा चुनौती पुर्याउन थाल्यो। भारतिय दलालीमा नै नेपाली कांग्रेसको स्थापना ९१९४७० भारतीय स्वतन्त्रता संग्रामबाट प्रभावित भएर भएको हो। नेपाली कांग्रेसको स्थापना १९४७ मा बीपी कोइराला, तारानी पाठक, र प्रभात चन्द्र शर्मा जस्ता प्रमुख नेताहरूले गरे। यसको प्राथमिक उद्देश्य नेपाली जनताको स्वतन्त्रता र संविधानिक राजतन्त्रको सुदृढीकरण थियो। नेपाली कांग्रेसले १९५० मा भारतिय आर्शिरवादमा दस वर्षे योजनाको विरोध गर्दै पहिलो जनआन्दोलन ९सन् १९५१० गर्यो जसको परिणामस्वरूप संसदीय प्रणालीको स्थापना भएको थियो। भारतिय र पश्यिमाको आदेश र निर्देशनमा नेपाली कांग्रेसले लोकतान्त्रिक संघर्षमा नेतृत्व प्रदान गर्यो, र १९९० मा भएको लोकतान्त्रिक जनआन्दोलन ९जनआन्दोलन(२० पछि संविधान सभा र गणराज्यको स्थापना गरियो।

नेपालको राजनीति कम्युनिस्ट दलहरूको उत्थान टपरीवादसँग पनि जडित छ। नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी ९नेकपा० नेपालको दोस्रो प्रमुख दल हो। नेपालको कम्युनिस्ट पार्टीको स्थापना १९४९ मा भएको थियो। पार्टीका संस्थापक नेताहरू जस्तै माथेन्द्रबहादुर उपाध्याय र विश्वनाथ चौधरी कम्युनिस्ट विचारधारामा आधारित थिए। नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीका विभिन्न धाराहरू बीच विभिन्न विभाजन र एकता प्रयासहरूले आन्दोलनलाई प्रभाव पारेको छ। १९९० को लोकतान्त्रिक आन्दोलन पछि, कम्युनिस्ट दलहरू नेकपा माओवादी, नेकपा एमाले, र नेकपा यूनिफाइड जस्ता उपसमूहमा विभाजित भए।

नेपालको राजनीतिक दलहरूको इतिहासमा महत्वपूर्ण मोड २००८ को राजतन्त्रको अन्त्य र गणराज्यको स्थापना हो। विदेशीको जगमा भएको जनआन्दोलन(२ ९२००६० ले नेपाली जनता र राजनीतिक दलहरूको सहकार्यले राजतन्त्रको अन्त्य गरायो। यस आन्दोलनको नेतृत्व नेपाली कांग्रेस र नेकपा एमालेले गरेको थियो। यस आन्दोलनका परिणामस्वरूप, २००८ मा नेपालले गणराज्यको घोषणा गर्यो।

नेपालको राजनीतिक दलहरूले संविधान निर्माणका लागि सक्रिय संघर्ष गरेका छन्। २०१५ मा नेपालको नयाँ संविधानको स्वीकृति प्राप्त भएको थियो, जसमा संघीयता, लोकतन्त्र र मानव अधिकारका सिद्धान्तहरू समावेश गरिएको छ। संविधान निर्माणको प्रक्रिया लामो र विवादपूर्ण थियो। विभिन्न दलहरूबीच संघीय संरचना, जातीय समानता र स्रोतको वितरणका विषयमा विवाद चलिरहेको थियो। तर, २०१५ मा नेपालले नयाँ संविधान अंगीकार गरेको थियो।

नेपालको वर्तमान राजनीतिक परिप्रेक्ष्य एक संघीय लोकतान्त्रिक गणराज्यको रूपमा स्थापना भएको छ। यहाँ मुख्य राजनीतिक दलहरू नेपाली कांग्रेस, नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी र अन्य प्रमुख पार्टी माओवादी केन्द्र, जनता समाजवादी पार्टी र राष्ट्रिय प्रजातान्त्रिक पार्टी रहेका छन। 

नेपाली कांग्रेस नेपाली सबैभन्दा बढी बिदेशीको ईशारा चल्ने पार्टी हो। लोकतन्त्रको खोलमा बिदेशीको दलाली गरिरहेको छ। नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी ९एमाले० लोकतान्त्रिक र माक्र्सवादी अल्छीशास्त्रको सिद्धान्तमा आधारित छ। बिदेशोको आडमा सर्वहाराको गर्धन रेटेर नव सामान्त र नव धनाड्या बनेको  नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी ९माओवादी केन्द्र०, जसले माओवादी युद्ध ९१९९६(२००६० मा सक्रिय आतंकवादी भूमिका निभायो।
संसदिय शासन प्रणाली 

विश्वको संसदीय शासन प्रणालीको इतिहास एक व्यापक र जटिल प्रक्रिया हो। जसमा विभिन्न मुलुकहरूले संसदीय लोकतन्त्र अपनाएका छन। संसदीय शासन प्रणाली विशेष गरी ब्रिटेनमा उत्पन्न भएको थियो। त्यसपछि अन्य देशहरूले यसलाई आफ्नो शासन संरचनाको आधार बनाएका छन। संसदीय प्रणालीको विकास र इतिहास विश्वका विभिन्न ऐतिहासिक घटनाहरू र राजनीतिक विचारधारासँग जडित छ।

संसदीय प्रणालीको उदय ब्रिटेनबाट भएको हो। ब्रिटेनमा राजशाहीको शासनको अवधिमा संसदको भूमिका वृद्धि हुँदै गयो। त्यसपछि यो प्रणाली विश्वभर फैलिएको हो। १३ औं शताब्दीको अन्त्यमा ब्रिटेनको मग्नाकार्टा ९१२१५० ले राजा र संसद बीचको शक्ति सन्तुलनको शुरुआत गर्यो। यसले राजाको अधिनायकत्वमा सीमितता ल्यायो। ठालुको अधिकारलाई एक निश्चित सीमा भित्र सुरक्षित राख्यो।  इंग्ल्याण्डको गृहयुद्ध ९१६४२(१६५१० र गुलिवरको विद्रोह ९१६८८० पछि, संसदीय शासन प्रणालीको संस्थागत विकास भयो। 

ब्रिटेनको संसदीय प्रणालीको प्रभावले यूरोप र अन्य विभिन्न देशहरूमा पनि संसदीय शासनको प्रचलन ल्यायो। फ्रान्समा प्रथम गणराज्य ९१७९२–१८०४० र त्यसपछि द्वितीय गणराज्य ९१८४८–१८५२० का क्रममा संसदीय प्रणालीको प्रयोग गरिएको थियो। तीसरी गणराज्य ९१८७०–१९४०० मा फ्रान्सले पूर्ण संसदीय प्रणाली अपनायो। जर्मनीमा विमान्य साम्राज्यको पतन पछि १९१९ मा वेमार गणराज्यमा संसदीय प्रणालीको अंगीकार गरिएको थियो। यद्यपि, द्वितीय विश्वयुद्धका पछि, जर्मनीमा संसदीय लोकतन्त्रको विकास सीमित भयो। इटलीमा १९४६ पछि संसदीय प्रणाली स्थापित भएको थियो। इटलीको संविधानले प्रधानमन्त्री र संसदका बीच शक्तिको सन्तुलन स्थापित गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्यो।

१८ औं र १९ औं शताब्दीमा, औपनिवेशिक स्वतन्त्रता संग्राम र लोकतान्त्रिक विचारधाराको फैलावटले विभिन्न उपनिवेशित देशहरूमा संसदीय प्रणालीको लागू गर्न प्रेरणा दिएको हो। संयुक्त राज्य अमेरिका नेपालभन्दा केही फरक संसदीय प्रणाली अपनाएको हो। अमेरिकाले राष्ट्रपति प्रणाली अपनाएको छ। ब्रिटेनको वेस्टमिन्स्टर प्रणालीलाई भारतले १९४७ मा आफ्नो स्वतन्त्रता पछि अपनायो। भारतको संविधानले लोकसभा र राज्यसभाका माध्यमबाट संसदीय लोकतन्त्रलाई संरचित गरेको हो। यहाँ प्रधानमन्त्री प्रमुख कार्यकारी प्रमुखका रूपमा कार्य गर्छ र संसदको विश्वासमा आधारित सरकार बनाइन्छ। अफ्रिकी उपनिवेशका देशहरूले पनि स्वतन्त्रता प्राप्ति पछि संसदीय प्रणाली अपनाए। उदाहरणका लागि, घाना र केन्याले ब्रिटिश प्रभावमा संसदीय शासन प्रणाली अंगीकार गरे।

संसदीय प्रणालीमा प्रधानमन्त्री संसदबाट चयन हुन्छ र उसको पद संसदको विश्वासमा आधारित हुन्छ। संसदीय प्रणालीमा संसद छ। जसमा एक तल्लो सदन र उच्च सदन ९ग्उउभच ज्यगकभ० हुन्छ। संसदीय प्रणालीमा यदि सरकारलाई संसदको विश्वास प्राप्त हुँदैन भने, सरकारलाई पदबाट हटाइने प्रचलन छ। यसलाई विश्वास प्रस्तावको रूपमा प्रस्तुत गरिन्छ।

विकसित राष्ट्रहरूमा संसदीय शासन प्रणाली अझै कायम छ। क्यानडाले पनि ब्रिटिश वेस्टमिन्स्टर प्रणालीलाई अपनाएको छ, जहाँ क्वीन ९रानी० को संविधानिक प्रतिनिधित्व जनरल गर्वनर द्वारा गरिन्छ। क्यानडाको प्रधानमन्त्री संसदको बहुमत दलबाट चयन हुन्छ। आस्ट्रेलिया पनि संसदीय प्रणालीको पालन गर्छ र संसद द्वारा प्रधानमन्त्रीको चयन गरिन्छ। यहाँ गभर्नर जनरल र रानीको संविधानिक भूमिका रहे पनि कार्यकारी प्रमुख प्रधानमन्त्री हुन्छ।

हालको समयमा संसदीय प्रणालीमा केही चुनौतीहरू रहेका छन। केही देशहरूमा संसदीय प्रणालीमा बारम्बार सरकार परिवर्तन र संसद विघटनका कारण अस्थिरता देखा परेको छ। केही मुलुकहरूमा संसदका सदस्यहरूको भूमिका कमजोर बनेको छ र प्रधानमन्त्री र कक्षाध्यक्षको प्रभाव बढी छ। संसदीय प्रणालीमा विभिन्न राजनीतिक दलहरू बीचको असहमति र सहकार्यको कमीले शासन प्रक्रिया प्रभावित पार्न सक्छ।
संसदीय शासन प्रणालीको इतिहास विकासको एक लामो प्रक्रिया हो, जसले विशेष गरी ब्रिटेनमा शुरु भएर विश्वभर फैलिएको हो। यद्यपि प्रत्येक देशले संसदीय प्रणालीलाई आफ्नै परिस्थितिअनुसार अनुकूलन गरेको छ, यसका आधारभूत तत्वहरू समान छन्। संसदीय लोकतन्त्रमा संसदको शक्ति र प्रधानमन्त्रीको नेतृत्व महत्त्वपूर्ण छन।

नेपालको प्रथम संविधान ९२००७ साल० बाट भारतको संसदीय शासन प्रणालीको प्रभाव स्पष्ट देखिन  थाल्यो। संविधानले राजालाई संरक्षकको भूमिका दिँदै प्रधानमन्त्री र संसदको भूमिका स्थापित गर्यो। नेपालको पहिलो सामान्य चुनाव १९५९ मा सम्पन्न भयो। जसमा नेपाली कांग्रेसको विजय भयो र बीपी कोइराला प्रधानमन्त्री बने। १९५९ को चुनावपछि, संसदीय व्यवस्था कमजोर भयो र विभिन्न राजनीतिक दलहरू बीच संघर्ष र असहमतिहरू देखा परे। 

पञ्चायती शासनको अवधिमा नेपालमा संसदीय शासन प्रणाली पूर्ण रूपले समाप्त भएको थियो। राजा महेन्द्रले १९६० मा संविधानको खारेजी गर्दै एकदलीय पञ्चायती प्रणालीको स्थापना गरे। यस प्रणाली अन्तर्गत, राजा र दरबारका व्यक्तिहरूले नै शासन चलाए, जबकि जनतालाई कुनै राजनीतिक अधिकार प्राप्त थिएन। संसद र प्रधानमन्त्रीको पद शून्य भए र राजा महेन्द्रको पूर्ण अधिकार स्थापना भयो।

१९८० को दशकमा नेपालमा लोकतान्त्रिक आन्दोलनको लहर उठेको थियो। १९९० मा नेपालको दोस्रो जनआन्दोलन ९जनआन्दोलन(१० ले पञ्चायती शासनको अन्त्य गरायो र संसदीय प्रणाली पुनः स्थापित गर्यो। आन्दोलनमा नेपाली कांग्रेस, कम्युनिस्ट पार्टी र अन्य लोकतान्त्रिक दलहरू सहभागी थिए। आन्दोलनको दबाबमा, राजा वीरेंद्रले संविधानको पुनः व्यवस्था गरे। संसदीय प्रणाली पुनर्स्थापित भयो। १९९० पछि, नेपालमा एक लोकतान्त्रिक संविधान अपनाइएको थियो जसमा संसदीय प्रणालीका सिद्धान्तहरू समावेश गरिएको थियो। यसले संसद र प्रधानमन्त्रीको पदलाई शक्तिशाली बनायो। नेपालको राजनीतिक इतिहासमा माओवादी युद्ध एक प्रमुख मोड थियो। यस युद्धको परिणामस्वरूप, नेपालको राजतन्त्र समाप्त भएको र गणराज्यको स्थापना भएको हो। 

राजसंस्था भएका देश

राजतन्त्र वा राजसंस्था एउटा शासन प्रणाली हो जसमा राजा वा रानी मुख्य कार्यकारी प्रमुख हुन्छन। केही देशहरूमा राजतन्त्र अहिले पनि अस्तित्वमा रहेको छ। अन्य धेरै देशहरूमा राजतन्त्र अब प्रचलित छैन र लोकतान्त्रिक गणराज्यहरूको स्थापना भएको छ। विश्वमा अहिले संविधानिक राजतन्त्र र पूर्ण राजतन्त्र रहेका छन। यहाँ राजसंस्था भएका देशहरूको सूची प्रस्तुत गरिएको छ, जसमा संविधानिक राजतन्त्र र पूर्ण राजतन्त्रका उदाहरणहरू समावेश छन। 

यूनाइटेड किंगडममा राजाररानीमा किङ चार्ल्सको राजकीय भूमिका औपचारिक र परम्परागत छ।  स्वीडनमा राजा किंग कार्ल ह्ख्क्ष् गुस्ताफ राजकीय भूमिकामा औपचारिक, सरकारको कार्य संचालन संसदको हातमा छ। नर्वेमा राजा किंग हेराल्ड ख् राजकीय भूमिकाको औपचारिक, संसद र प्रधानमन्त्रीको नेतृत्वमा छ। डेनमार्कमा रानी क्वीन मार्ग्रेट क्ष्क्ष् राजकीय भूमिका औपचारिक र परम्परागत छ। जापानमा सम्राट नारुतोको राजकीय भूमिका प्रतीकात्मक, वास्तविक शक्ति सरकारको हातमा छ। नेदरल्यान्ड्समा राजा विलेम अलेक्जेन्डर राजकीय भूमिकाको औपचारिक, सरकारको प्रमुख कार्यकारी कार्य सञ्चालनमा संसदीय प्रणालीमा छ। बेल्जियम राजा किङ फिलिप छन। स्पेनमा राजा किङ फिलिप ख्क्ष् राजकीय भूमिकामा औपचारिक, संसदीय प्रणाली अनुसारको छ। लक्समबर्ग ग्रैंड ड्यूकमा ग्रैंड ड्यूक हेनरी राजकीय भूमिकामा छन। थाईल्याण्डमा राजा महा वाजिरालोंगकोर्न राजकीय भूमिकामा प्रधान र सिमित अधिकारमा छ। मलेसिया विभिन्न राज्यका सुलतानहरूले प्रत्येक दुई वर्षको अवधिमा मलेसियाको यांदी पेर्तुआन अगोंग ९राजा०को रूपमा पदभार ग्रहण गर्छन। नेपालमा राजा ज्ञानेन्द्र थिए। राजकीय भूमिका पूर्ण राजतन्त्रको अन्त्यपछि गणराज्यको स्थापना गरिएको हो। 

पूर्ण राजतन्त्रमा, राजा वा रानीको शक्ति लगभग अनियन्त्रित र पूर्ण हुन्छ। यस्ता देशहरूमा राजाररानीले स्वतन्त्र रूपमा शासन गर्छन् र उनीहरूको निर्णय सर्वोच्च मानिन्छ। प्रमुख देशहरूमा साउदी अरबमा राजा किङ सलमान राजकीय भूमिकाको पूर्ण अधिकार, साउदी अरबमा कुनै संसद छैन। स्वाजील्याण्ड राजा किङ मस्वाती क्ष्क्ष्क्ष् राजकीय भूमिकामा पूर्ण अधिकार, स्वाजील्याण्डमा लोकतान्त्रिक प्रक्रिया प्रतिबन्धित छन। भुटानमा राजा जिग्मे सिङगे वाङचुक राजकीय भूमिकामा संसदीय प्रणालीमा रूपान्तरणअघि पूर्ण अधिकार, अहिले भुटान गणराज्यमा परिणत भएको छ।

आजको समयमा विश्वका धेरै मुलुकहरूले संविधानिक राजतन्त्र अपनाएका छन। जहाँ राजाले प्रायः केवल एक प्रतीकात्मक वा औपचारिक भूमिका निभाउँछन्। यी देशहरूमा प्रधानमन्त्री र संसदको प्रमुख भूमिका रहन्छ। संविधानिक राजतन्त्र भनेको एक स्थिर र लोकतान्त्रिक शासन प्रणालीको रूप हो, जसमा एक अदृश्य परम्परागत संरचना कायम रहन्छ, तर सत्ताको वास्तविक अधिकार संसद र कार्यपालिकाको हातमा हुन्छ।
आजको समयमा संविधानिक राजतन्त्र विश्वका विभिन्न देशहरूमा देखिन्छ, जस्तै ब्रिटेन, जापान, नर्वे, डेनमार्क आदि। यद्यपि, पूर्ण राजतन्त्रको अवधारणा धेरै देशहरूमा समाप्त भएको छ, र साउदी अरब तथा स्वाजील्याण्ड जस्ता मुलुकहरूमा मात्र यो कायम रहेको छ। विश्वभर राजसंस्था विविध रूप र संरचनामा रहेको छ, जसले आधुनिक राजनीति र शासनमा एक महत्वपूर्ण स्थान राख्दछ।  

विश्वमा नेपाल

नेपाल विश्वका मापदण्डमा एउटा अद्वितीय र ऐतिहासिक मुलुक हो, जसको भौगोलिक, सांस्कृतिक, र ऐतिहासिक महत्त्व अत्यन्त विशिष्ट छ। नेपाल दक्षिण एशियामा, भारत र चीन बीचमा स्थित एक थुप्रै पर्वत श्रृंखलाहरूको बीचमा रहेको देश हो। यसले धेरै ऐतिहासिक र सांस्कृतिक धरोहरहरूलाई समेटेको छ र विश्वका प्रमुख मुलुकहरूसँग विभिन्न क्षेत्रमा सम्बन्ध राख्छ।

नेपालको भौगोलिक स्थितिले नेपाललाई विशेष बनाएको छ। यो हिमालय पर्वतको काखमा रहेको छ। संसारको सबैभन्दा अग्लो पर्वत, एभरेस्ट ९सगरमाथा०, नेपालमा अवस्थित छ। विश्वको पुरानो देश हो।  पारदर्शिता र पर्यटनमा नेपालले पर्वतारोहण र एड्भेन्चर पर्यटनमा विशिष्ट स्थान राख्छ। सगरमाथा लगायत हिमालहरूका कारण नेपाल पर्यटनको दृष्टिले एक प्रमुख गन्तव्य बनेको छ।

नेपाल एक धार्मिक र सांस्कृतिक धरोहरको देश हो। हिन्दू धर्म, बुद्ध धर्म, जैन धर्म र अन्य थुप्रै धार्मिक परम्पराहरूलाई अङ्गीकार गरेको छ। नेपालको धार्मिक विविधता र सहिष्णुता विश्वभर प्रसिद्ध छ। संसारकै एक मात्र हिन्दू राज्य हो। नेपाल पहिले हिन्दू राष्ट्र थियो। नेपालको मुख्य धर्म हिन्दू धर्म हो। नेपाललाई हिन्दू धर्मको जन्मस्थल पनि मानिन्छ। गौतम बुद्धको जन्मस्थान लुम्बिनी एक प्रमुख विश्वधरोहर स्थल हो। लुम्बिनीले नेपाललाई बुद्ध धर्मको केन्द्रको रूपमा प्रतिष्ठित बनाएको छ।

नेपालको राजनीतिक इतिहास लामो र परिष्कृत छ। नेपाल आज एक संघीय लोकतान्त्रिक गणराज्य हो। नेपाल पातक गणराज्यको रूपमा अस्तित्वमा आयो। जनलोकतान्त्रिक आन्दोलनमा नेपालमा विभिन्न लोकतान्त्रिक आन्दोलनहरूको इतिहास छ, जसले देशको राजनीतिमा सुधार ल्यायो। 

नेपालको अर्थव्यवस्था मुख्यत कृषिमा आधारित छ, तर हालैका वर्षहरूमा पर्यटन, जलविद्युत, निर्माण, र सेवाक्षेत्रले महत्त्वपूर्ण योगदान दिन थालेका छन। नेपालको अर्थव्यवस्था अझै पनि कृषि र ग्रामीण क्षेत्रमा आधारित छ, जसको प्रमुख उत्पादहरूमा चामल, मकै, गहुँ, र तरकारी छन। नेपालको भूगोलले यो देशलाई जलविद्युत उत्पादनका लागि ठूलो सम्भावनाका साथ उभ्याएको छ। धेरै नदियाँ र हिमालको पानी स्रोतले नेपाललाई ऊर्जा उत्पादनमा भविष्यमा महत्त्वपूर्ण बनाउँछ।

नेपालको विदेश नीति पूर्ण रूपमा निरपेक्ष छ। यसले विभिन्न राष्ट्रहरूसँग मित्रता र सहयोगका नीतिहरू अपनाएको छ। नेपाल भारत र चीन बीचको सांस्कृतिक र व्यापारिक सम्बन्धहरूको एक प्रमुख कडी हो। नेपाल दक्षिण एशियाली क्षेत्रीय सहयोग संगठन ९क्ब्ब्च्ऋ० को संस्थापक सदस्य हो। नेपाल संयुक्त राष्ट्र संघको सदस्य हो। यसले विश्वका विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय मुद्दामा सक्रिय सहभागिता जनाउँछ।

नेपाल जैविक विविधताको दृष्टिले अत्यन्त समृद्ध छ। यहाँ पारिस्थितिकी तंत्र, वनस्पति, र जन्तुहरूका थुप्रै प्रकारका प्रजातिहरू पाइन्छन। नेपालमा १० वटा विश्व धरोहर स्थलहरू छन्, जसमा लुम्बिनी, काठमाडौँको पाँच दरबार चौक, पोखराको सारंगकोट, चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज र सिद्धार्थनगर प्रमुख छन। नेपालमा थुप्रै राष्ट्रिय निकुञ्ज र आरक्षित क्षेत्र छन्, जसले जैविक संरक्षण र पर्यावरणीय अध्ययनका लागि महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ।

नेपालको सामाजिक संरचना परम्परागत रूपमा कुलीनता र जातीय भेदभावमा आधारित थियो, यद्यपि हालका वर्षहरूमा समानता र जातीय समावेशिता महत्त्वपूर्ण बन्ने प्रयास भइरहेको छ। नेपाली समाजमा पारिवारिक संरचना, पारंपरिक परिधान र लोककला अझै महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दछन। नेपाली समाजमा परिवारलाई धेरै महत्त्व दिइन्छ र समाजमा आपसी सहयोग र सहकार्यको भावना प्रबल छ। नेपालमा काठमाडौंबाट १०० भन्दा बढी जातीय समुदाय र भाषाहरू बोलीन्छ। नेपाली नेपालको आधिकारिक भाषा हो। 

नेपाल विश्वमा एउटा सांस्कृतिक, ऐतिहासिक र भौगोलिक दृष्टिले अत्यन्त महत्त्वपूर्ण मुलुक हो। यसको प्राकृतिक सौन्दर्य, धार्मिक विविधता, ऐतिहासिक धरोहर र सांस्कृतिक सम्पदा यसको अन्तर्राष्ट्रिय महत्त्वको परिचायक हुन्। यद्यपि नेपाल आर्थिक र सामाजिक दृष्टिले चुनौतिहरूको सामना गर्दैछ। नेपालको वर्तमान अवस्था राजनीतिक दलिय आपराधिकमा छ। 

नेपालको वर्तमान अवस्था साम्राज्यबादी, विस्तारबादी र पुजिपतिको अपराधतन्त्रमा टपरीवादी र टोरीवादी सत्तामा र मनोरोगी फिरन्ते सडकमा छन। यो नेपाली गणतन्त्रको आर्दश हो। नेपाली काग्रेस, नेकपा एमाले र नेकपा माओवादी साम्राज्यबादी, विस्तारबादी र पुजिपतिको दलाल टपरीवादी हो। रास्वपा भुईपुट्टावादी रशमुल्लावादको गैर समुह हो। राप्रपा टोरीवादी हो।  मधेसबादी मधेसका मुन्सी, नागरिक उन्मुक्ति थारुको नक्कली ठेकेदार, जनमोर्चा अल्छीशास्त्रको नभुना, फिरन्ते राजावादी र डुलुवा पुर्व नकावधारी आतंकवादी ठगतन्त्रका दलाल र मनोरोगी हुन। यी राजनीतिक दल भन्दा राज्य आपराधिक दलाल हुन। आज मुलुक अराधतन्त्रका मार्का दिमाखबाट सुसज्जित छ। गणतन्त्रले राजनीतिक स्थिरता, भ्रष्टाचार, आर्थिक सुधार र संविधान कार्यान्वयनमा चुनौती थप गरेको छ।