पाटनमा प्रस्तरबाट निर्मित २१ गजुरले सुशोभित कृष्ण तथा चारनारायण मन्दिर परिसरमा रहेको ‘कात्तिक डबली’मा कात्तिक नाचअन्तर्गत साताैँ दिन बराह अवतार–हिरण्याक्ष वध मञ्चन भएकाे छ।
प्रत्येक वर्ष ललितपुर दरबार क्षेत्रमा ‘कात्तिक नाट्य महोत्सव’ मञ्चन गर्ने परम्पराअनुसार मंगलबार साँझ सो नृृत्य प्रदर्शन गरिएकाे हाे। सो नाटकमा कृष्ण र इन्द्रको प्रवेश हुन्छ। इन्द्रले यज्ञ गरिरहँदा हिरण्याक्ष दैत्यले विष्णुको नाममा गरेको यज्ञ भङ्ग गर्न आउने कथामा आधारित नाट्य महोत्सव प्रदर्शन गरिएकाे कात्तिक नाच संरक्षण समितिका अध्यक्ष किरण चित्रकारले बताए।
उनले भने,'इन्द्रले गरेका यज्ञमा बाधा पुर्याएपछि उनले विष्णुको आह्वान गर्छन्। विष्णुको स्वरुप बराह प्रकट भएर युद्ध चल्छ। आफूहरूले हार्दै जाँदा हिरण्यासहित उनका दैत्यगण भाग्छन्।'
सो नाच विश्वको कुनै देशमा नभएको मुुलुकमा मात्रै हरेक वर्ष प्रदर्शन गरिने वियोगान्त वा बिछोडको कथामा अन्त्य हुने नाटक रहेको वाङ्मय शताब्दी पुरुष डासत्यमोहन जोशीले बताए।
विसं १६९७ मा पाटनका राजा सिद्धिनरसिंह मल्लले देश र जनताको कल्याणार्थ सो नाच चलाएका थिए। कात्तिक नाचको माध्यमद्वारा देशमा आउने विध्नबाधा हटी शान्त्ति र सु–व्यवस्था कायम रहने विश्वास रहेको छ। कात्तिक महिनाभरी विभिन्न विधि र प्रकारका नृत्य प्रदर्शन गरिने भएकाले यस नाचलाई ‘कात्तिक नाच’ भनिएको हो। सत्ताइस दिनसम्म यस नाच प्रदर्शन गर्दा हरेक दिन विभिन्न विषयवस्तु तथा कथामा आधारित रही बेग्लाबेग्लै तरिकाले नृत्य मञ्चन गरिनु यस नाच आफैँले ठूलो विशेषता बोकेको छ।
यस गरिमायम नाचको सर्जक श्रष्टा एवं प्रवर्तक सिद्धिनरसिंह मल्लका शिक्षागुरु पण्डित हरिवंश उपाध्याय र दिक्षा गुरु विश्वनाथ उपाध्यायलाई लिइन्छ। सो नाचको थालनीले सुरुआत चरणदेखि नै जनतालाई एउटै सूत्रमा बाँधेर एक छत्रमा ल्याई मनोरञ्जन दिनुका साथसाथै धार्मिक, नैतिक, सामाजिक ज्ञान समेत प्रदान गरिनै रहेको विश्वास छ।
विश्व सम्पदा सूचीमा सूचीकृत ललितपुर महानगरपालिका–१६ स्थित ऐतिहासिक पाटन दरबार सङ्ग्रहालय दायाँ आधा भागमा शिव र बायाँपट्टि विष्णुको संयुक्त मूर्ति रहेको हरिशङ्कर मन्दिर छेउमा सो नृत्य देखाइन्छ। सो नृत्य मञ्चन गरिने स्थान पाटनमा ललितपुर भेगकै सर्वप्राचिन ढुङ्गेधारा मङ्गहिटी अर्थात् मणिधारा रहनाका साथै दरबारबाट पूर्वतर्फ रुद्रवर्ण महाविहार नपुग्दै सडकको बायाँपट्टि लुँहिटी वा नुगःहिटी अर्थात् नेवारी शब्दमा लुँहिटीको अर्थ सुनको धारा अर्थात् सुन्धारा देख्न पाइन्छ।
मल्लकालमा निर्माण भएका मन्दिर अनि पाटी तथा सतल र दरबार आज पनि पाटनमा जीवितै छन्। ललितपुर दरबार सेरोफेरोमा लिच्छिविकालदेखिका अभिलेख अनि मूर्तिकला र स्थापत्य अर्थात् ढुङ्गेधार र चैत्यका प्रमाण पाइन्छन्। सो नाचका अलवा पाटनमा मुलुककै लामो मच्छिन्द्रनाथ रथयात्रा, भोटो देखाउने जात्रा, भीमसेन खटजात्रा, कृष्ण जन्माष्टमी पर्व, कुम्भेश्वर मेला आदि पनि मनाइन्छन्।
