हिन्दुहरुकाे दाेस्राे ठुलाे चाड तिहार (यमपञ्चक) मनाइँदैछ। प्रविधिकाे प्रयाेग गरेर तिहारबारे बुझ्ने जमर्काे गरिएकाे छ। यहाँ च्याटजिपिटी (एआई)सँग तिहारकाे बारेमा केही प्रश्न गरिएकाे छ। च्याटजिपिटीले तिहारबारे दिएका जवाफ यहाँ प्रस्तुत छ:
के म तिमीसँग तिहारकाे बारेमा कुरा गर्न सक्छु?
अवश्य, म तिहार पर्वबारे कुरा गर्न उत्सुक छु।
तिहार पर्व किन र कसरी मनाइन्छ बताइदेऊ न?
तिहार हिन्दू नेपाली संस्कृतिमा विशेष महत्वको पर्व हो, जुन मुख्य रूपमा प्रकाश, समृद्धि, र सम्बन्धहरूको पर्वका रूपमा मनाइन्छ। यसलाई ‘यमपञ्चक’ पनि भनिन्छ, किनकि यो पाँच दिनसम्म मनाइन्छ। तिहारको उद्देश्य देवी लक्ष्मीको स्वागत, प्रियजनहरूसँगको स्नेहको प्रदर्शन र प्रकृति तथा जनावरप्रतिको आदर प्रकट गर्नु हो। यसको पौराणिक कथा यमराज, मृत्युका देवता र यमराजका बहिनी यमुनासँग सम्बन्धित छ। यो पर्वले दाजुभाइ र दिदीबहिनीबीचको सम्बन्धको महत्त्वलाई पनि उजागर गर्छ।
तिहारको पाँच दिन मनाउने परम्परा यस प्रकार छ:
१. काग तिहार
कागलाई सन्देशवाहक मानिन्छ। यस दिन बिहानै कागलाई विभिन्न परिकारहरू चढाइन्छ, जसले घरमा शान्ति र सु-समाचार ल्याउने विश्वास गरिन्छ। कागको पूजा गरेर त्यसले अज्ञात र अप्रिय घटनाबाट जोगाउँछ भन्ने विश्वास छ।
२. कुकुर तिहार
कुकुरलाई निष्ठा र सुरक्षाको प्रतीक मानिन्छ। यस दिन कुकुरहरूलाई टीका लगाई, फूलमाला लगाई मिठा परिकार खुवाएर सम्मान गरिन्छ। कुकुरलाई धार्मिक दृष्टिले यमराजका सहायकका रूपमा पनि चिनिन्छ। यो दिन उसलाई सम्मान गर्दा दैवी सुरक्षा प्राप्त हुने विश्वास छ।
३. गाई तिहार र लक्ष्मी पूजा
गाईलाई माता मानिन्छ, र यसलाई धन-सम्पत्ति तथा समृद्धिको प्रतीकका रूपमा पूजा गरिन्छ। बिहान गाईलाई पूजा गरिन्छ भने साँझपख लक्ष्मी देवीको स्वागतको लागि घर सजाइन्छ, विशेष गरेर दियो, बत्ती र रंगोलीले घरको आँगनमा सजावट गरिन्छ। यस दिन घरका हरेक कुनामा बत्ती बालेर लक्ष्मीलाई खुशी पारिन्छ, जसले समृद्धि ल्याउने विश्वास छ।
४. गोरु पूजा र म्ह पूजा (आत्मा पूजा)
गोरु, जुन कृषि कार्यमा मुख्य सहयोगी हो, यसको पूजा गरिन्छ। गोरुलाई सधैँ स्वस्थ र बलियो रहोस् भनेर कामना गरिन्छ। नेवार समुदायमा यो दिन म्ह पूजा गरिन्छ, जसमा आफ्नै आत्मा तथा स्वास्थ्यको पूजा गरिन्छ। यसले आत्मसम्मान र समृद्धिको कामना गर्दछ।
५. भाइटीका
तिहारको अन्तिम दिन भाइटीका हो। यस दिन दिदीबहिनीहरूले आफ्ना दाजुभाइलाई लामो उमेर र सफलताको कामना गर्दै टीका लगाइदिन्छन्। भाइहरूले बहिनीलाई उपहार दिन्छन् र उनीहरूका लागि सुरक्षाको वाचा गर्छन्। भाइटीकामा विशेष मण्डप बनाई, टीका, फूल, माला र मिठाइहरू राखेर पूजा गरिन्छ। यसले दाजुभाइ र दिदीबहिनीबीचको गहिरो स्नेहलाई झल्काउँछ।
यसरी तिहारलाई सम्बन्ध, प्रकृति, र देवताहरूप्रतिको आस्था प्रदर्शन गर्दै हर्षोल्लाससाथ मनाइन्छ।
तिहार पर्व कसरी मनाउन सुरु भएकाे हाे बताइदेऊ न
तिहारको सुरुवातबारे पौराणिक कथाहरूले धेरै रोचक र महत्वपूर्ण आधार प्रदान गर्छन्। हिन्दू धर्मशास्त्रहरूमा तिहार (दीपावली) पर्वको प्रारम्भ यमराज र यमुनासँग सम्बन्धित रहेको बताइन्छ। यसका साथै लक्ष्मी पूजाको परम्पराको पनि छुट्टै कथा छ। यी कथाहरूले तिहार पर्वको महत्त्व र यसको धार्मिक पक्षलाई उजागर गर्छन्।
यमराज र यमुनाको कथा
यमराज (मृत्युदेवता) र उनकी बहिनी यमुनाको सम्बन्धलाई तिहारसँग जोडिएको प्रमुख कथा मानिन्छ। कथा अनुसार, यमुनाले लामो समयसम्म आफ्ना दाजु यमराजलाई भेट्न सकिनन् र उनी दाजुभाइको भेटको पर्खाइमा रहिन्। अन्ततः, यमराजले यमुनाको निमन्त्रण स्वीकार गरी उनलाई भेट्न पुगे। बहिनी यमुनाले यमराजलाई विशेष सत्कार गरी टीका लगाइन् र उनीहरूको सम्बन्धको रक्षा र दीर्घायुको कामना गरिन्। यमराजले पनि बहिनीलाई दीर्घायुको आशीर्वाद दिए र वाचा गरे कि तिहारका यी पवित्र दिनमा टीका लगाउने दाजुभाइको जीवनमा संकट आउने छैन। यसैले तिहारमा भाइटीकाको दिन दिदीबहिनीहरूले दाजुभाइलाई टीका लगाई उनीहरूको सुरक्षा र कल्याणको कामना गर्ने चलन बसेको छ।
देवी लक्ष्मीको कथा
तिहारको अर्को महत्वपूर्ण पक्ष लक्ष्मी पूजासँग सम्बन्धित छ। कथा अनुसार, समुद्र मन्थनबाट लक्ष्मी देवी प्रकट भइन्, जसले समृद्धि, शान्ति र सम्पन्नताको प्रतीक मानिन्थिन्। मानिसहरूले उनको कृपा पाउनका लागि दीपावलीको रातमा आफ्नो घर सजाएर दीप बालेर स्वागत गर्न थाले। यसरी लक्ष्मी पूजा तिहारको एक अभिन्न अंग बनेको छ, जसले समृद्धि र खुसी ल्याउने विश्वास दिलाउँछ।
कृष्ण र नरकासुरको कथा
यसका साथै, कृष्ण भगवानले तिहारको रातमा नरकासुर राक्षसको वध गरी धरतीलाई उसबाट मुक्त पारेको पनि एक कथा छ। नरकासुरलाई पराजित गरेपछि यो दिनलाई ‘नरक चतुर्दशी’ भनेर चिनिन्छ। यो दिनलाई राक्षसी प्रवृत्तिको अन्त्य र सत्यको विजयका रूपमा पनि मनाइन्छ।
कृषिकर्म र प्रकृतिसँग सम्बन्ध
नेपालजस्तो कृषि प्रधान देशमा जनावरहरूलाई पूज्ने परम्परा रहेको छ। गाई र गोरु कृषि कार्यका मुख्य सहयोगी भएकाले तिनीहरूलाई सम्मान गर्न तिहारमा गाई तिहार र गोरु तिहार मनाइन्छ। यसले मानव र प्रकृतिबीचको सम्बन्धलाई पनि प्रकट गर्छ।
यी कथाहरू र परम्पराहरू तिहारको आधारशिला भएका हुन्। तिहारले देवी-देवता, जनावर र मानवबीचको स्नेह, एकता र सम्मानलाई उजागर गर्दै हिन्दू समाजमा एकता र भाइचाराको सन्देश दिन्छ।
सुरु सुरुमा तिहार कसरी मनाइन्थ्याे नि?
सुरुमा तिहार पर्वलाई दीपावलीको नामले मात्र चिनिन्थ्यो र यसको मुख्य उद्देश्य अन्धकार हटाएर उज्यालो फैलाउनु थियो। प्राचीन समयमा मानिसहरूले देवी लक्ष्मीलाई प्रसन्न पार्न दीप बाल्ने र पूजा गर्ने परम्परा सुरु गरेका थिए। तिहारको विशेषता भनेको अन्धकारमा उज्यालो ल्याउनु र समृद्धिको प्रतीक देवी लक्ष्मीको पूजा गर्नु थियो। तर, समयसँगै यसमा धेरै सांस्कृतिक र धार्मिक पाटाहरू थपिँदै गए, जसले आजको पाँच दिनसम्मको पर्वको रूप लिएको छ।
प्राचीन कालमा तिहार मनाउने तरिका
दीप प्रज्वलन: प्राचीन समयमा बत्ती वा बिजुली नभएको हुँदा, मानिसहरूले घरको बाहिर र भित्र तेलका दीपहरू बालेर उज्यालो पार्ने गर्थे। यसरी दीप जलाउँदा नकारात्मक शक्तिहरू टाढा भाग्छन् र समृद्धि घरमा आउँछ भन्ने मान्यता थियो।
लक्ष्मी पूजा: पुरानो समयमा पनि लक्ष्मी पूजालाई नै विशेष महत्त्व दिइन्थ्यो। यसका लागि घरलाई सफा राख्ने, नयाँ परिधान लगाउने र देवी लक्ष्मीका लागि विशेष सत्कारको तयारी गरिन्थ्यो। खेतबारीमा उत्पादन राम्रो होस् र घरमा धनधान्यको अभाव नहोस् भनेर देवी लक्ष्मीको पूजा गरिन्थ्यो।
जनावरहरूलाई सम्मान: जनावर, विशेष गरी गाई र गोरु, नेपाली समाजको अभिन्न अंग भएकाले यी जनावरहरूको पूजा गरेर उनीहरूलाई आशीर्वाद दिने चलन पनि प्राचीन समयदेखि सुरु भएको हो। गाईलाई सम्पत्तिको देवी लक्ष्मीको स्वरूप मानेर पूजा गरिन्थ्यो भने गोरुलाई कृषिकर्मका सहायकका रूपमा मान्यता दिइन्थ्यो।
भाइटीका: तिहारको सबैभन्दा पुरानो परम्परामा भाइटीका पनि समावेश थियो। प्राचीन समयमा दिदीबहिनीहरूले दाजुभाइलाई लामो जीवन, स्वास्थ्य, र सुरक्षाको कामना गर्दै टीका लगाइदिने चलन थियो। यसलाई यमराज र यमुनाको कथा अनुसार भाइटीकाको रूप दिएको थियो, जसले दाजुभाइ र दिदीबहिनीबीचको सम्बन्धलाई अझ प्रगाढ बनायो।
सामूहिक भेटघाट र गीत: सुरुमा मानिसहरू समुदायमा एकत्रित भएर तिहारका गीतहरू गाउने र नाचगान गर्ने गर्थे। यसले समाजमा एकता, सहयोग, र भाइचारा बढाउँथ्यो। बालीनाली राम्रो हुने, सम्पत्ति र सुख शान्ति बढ्ने कामना गरिन्थ्यो।
यसरी, तिहारको सुरुवातमा मुख्यरूपमा उज्यालो, समृद्धि र सम्बन्धको पर्वका रूपमा मनाइन्थ्यो। समयसँगै यसमा थप परम्पराहरू र धार्मिक कथाहरू जोडिए, जसले तिहारलाई अहिलेको पाँच दिनसम्म मनाइने भव्य पर्वको रूप दिएको हो।
तिहारकाे आकर्षण के हाे?
तिहारको आकर्षण धेरै रङ, प्रकाश, सम्बन्धको जड र सांस्कृतिक विविधतामा छ, जसले यो पर्वलाई विशेष बनाउँछ। यो पाँच दिनको पर्वमा विविध क्रियाकलाप, परम्परा, र उत्सवहरूले तिहारलाई हर्षोल्लासमय बनाउँछन्।
तिहारमा देउसी कसरी खेल्ने गरिन्छ?
तिहारमा देउसी–भैलो खेल्ने परम्परा विशेषतः लक्ष्मी पूजाको रातदेखि भाइटीकासम्म रहन्छ। देउसी एक प्रकारको सांगीतिक र नृत्यात्मक खेल हो, जसमा समूहमा मानिसहरू एकसाथ भेला भएर देउसी गीत गाउँदै घर-घरमा बधाई दिन र रमाइलो गर्न जान्छन्। यो खेलले समुदायमा एकता, भाइचारा, र उल्लासको वातावरण सिर्जना गर्छ।
देउसी खेल्ने तरिका
१. समूह गठन: देउसी खेल्नको लागि ५–१० जनाको समूह तयार गरिन्छ। समूहमा प्रायः युवा, बालबालिका र बयस्क सबैको समावेश हुन्छ। समूहमा एक जनालाई ‘मुख्य गायक’ बनाइन्छ, जो गीतको सुरुवात गर्छ र बाँकी सदस्यले साथ दिन्छन्।
२. गीतको तयारी: देउसी खेल्न विशेष देउसी गीतको तयारी गरिन्छ। देउसीको सुरुवातमा, मुख्य गायकले देउसीको बधाईका शब्दहरू बोल्छन्, अनि समूहले 'देउसी रे!' भन्दै साथ दिन्छ। गीतमा घरधनीको गुणगान, भगवानको आशीर्वाद, र समृद्धिको कामना गरिएको हुन्छ। गीतमा प्रायः यस प्रकारका शब्द प्रयोग हुन्छन्:
यो देउसी रे,
यो देउसी रे,
सल्लाघारीमा झल्झली,
यो देउसी रे।
३. नृत्य: गीतसँगै समूहका सदस्यहरूले देउसीको तालमा नृत्य पनि गर्छन्। यसले गीतको रमाइलो अझ बढाउँछ र उत्साहमय वातावरण सिर्जना गर्छ। नृत्यलाई अझ आकर्षक बनाउन उनीहरूले ढोल, मादल जस्ता परम्परागत बाजाहरूको पनि प्रयोग गर्छन्।
घरधनीलाई बधाई र आशीर्वाद: देउसी समूहले घरधनीलाई दीर्घायु, सुख-समृद्धि, र सन्तानको आशीर्वाद दिने कुरा गीतमा जोड्दछ। यो गीतले आशीर्वाद र शुभकामनाका शब्दहरू लिएर आउने भएकाले घरधनीहरू पनि देउसी खेल्न आएको समूहलाई खुशीसाथ स्वागत गर्छन्।
दक्षिणा र उपहार: देउसी सकिएपछि घरधनीले देउसी समूहलाई दान-दक्षिणा, फलफूल वा अन्य परिकार दिन्छन्। घरधनीले दिएको उपहारलाई समूहले धन्यवाद दिएर ग्रहण गर्छ र अर्को घरमा जाने तयारी गर्छ।
प्रतीकात्मक बिदाई: देउसी समूहले बिदाईको समयमा धन्यवाद व्यक्त गर्दै, अर्को घरमा जाँदा पनि आशीर्वाद दिन्छ। यसरी एक घरबाट अर्को घरमा जाँदै, देउसी खेल्न जाने क्रम चलिरहन्छ।
देउसीको सामाजिक महत्व
देउसी–भैलो खेल्दा समाजमा सामूहिकता र सहकार्यको भावना झल्कन्छ। यसले मानिसहरूबीचको सम्बन्धलाई अझ बलियो बनाउँछ र समुदायमा भाइचाराको भावना प्रवर्द्धन गर्छ। देउसी खेल्ने क्रममा हुने भेटघाट, हँसीठट्टा, र रमाइलोले समाजमा मेलमिलापको सन्देश दिन्छ।
यसरी देउसी–भैलोको माध्यमबाट तिहारको हर्षोल्लासलाई गाउँ-गाउँमा फैलाउने चलन रहेको छ। देउसी खेल्दा आउने सबैको मिलेर नाचगान गर्ने र बधाई दिने परम्पराले यो पर्वलाई अझ रमाइलो र आकर्षक बनाएको छ।
देउसी भट्याउने तरिका सिकाइदेऊ न,
देउसी भट्याउने परम्परागत तरिका खासै जटिल छैन तर यसलाई सही ताल, लय र भावका साथ भट्याउँदा यसको मजा निकै बढ्छ। देउसी खेल्दा समूहमा एउटाले सुरु गर्छ र बाँकी सबैले ‘देउसी रे’ भन्दै उसको भनाइलाई दोहोर्याउँछन्। यहाँ केही उदाहरण सहित देउसी भट्याउने तरिका सिकाइएको छ:
समूह र गायक:
देउसी खेल्दा समूहमा एउटा मुख्य गायक हुन्छ, जसले गीतका पङ्क्तिहरू भट्याउँछ। बाँकी समूहले मुख्य गायकलाई साथ दिन्छ र आवश्यक ठाउँमा ‘देउसी रे’ भनेर दोहोर्याउँछ।
ताल र लय:
देउसी भट्याउँदा लय र ताल महत्वपूर्ण हुन्छ। परम्परागत बाजा जस्तै मादल, ढोल, बाँसुरी, आदि प्रयोग गर्दा गीतको लय आकर्षक हुन्छ। यदि बाजा नभए पनि समूहको ताल मिलाएर हातले ताली बजाउन सकिन्छ।
मुख्य पङ्क्तिहरू:
मुख्य गायकले पङ्क्ति सुरु गर्छ र समूहले ‘देउसी रे!’ भन्दै उसको भनाइलाई समर्थन गर्छ। सामान्यतया देउसीको पङ्क्तिहरूमा घरधनीको गुणगान, आशीर्वाद, र तिहारको शुभकामना व्यक्त गरिन्छ।
देउसी भट्याउने नमूना गीतहरू
उदाहरण १:
मुख्य गायक:
‘यो देउसी रे!’
समूह:
‘यो देउसी रे!’
मुख्य गायक:
‘सल्लाघारीमा झल्झली!‘
समूह:
‘यो देउसी रे!’
मुख्य गायक:
‘दुई हात जोडि आशीर्वाद दिऔँ!’
समूह:
‘यो देउसी रे!’
उदाहरण २:
मुख्य गायक:
‘घरको बार्दली, रमाइलो रे!’
समूह:
‘यो देउसी रे!’
मुख्य गायक:
‘घरधनीलाई रामले दियो आशीर्वाद!’
समूह:
‘यो देउसी रे!’
मुख्य गायक:
‘समृद्धि होस्, सुख शान्ति होस्!’
समूह:
‘यो देउसी रे!’
देउसीको बिदाई पङ्क्ति
जब देउसी सकिन्छ, समूहले बिदाईको शब्दहरू प्रयोग गर्छ:
मुख्य गायक:
‘हामी गयौँ अर्को घर!’
समूह:
‘यो देउसी रे!’
मुख्य गायक:
‘फेरि आउँला अर्को साल!’
समूह:
‘यो देउसी रे!’
यसरी देउसीको लय, ताल र भावलाई ध्यानमा राख्दै भट्याउने हो भने देउसी रमाइलो र प्रभावकारी हुन्छ।
पहिला र अहिले तिहारमा के फरक छ नि?
पहिला र अहिलेको तिहार पर्वमा धेरै कुरा परिवर्तन भएका छन्, जसले परम्परा, जीवनशैली र प्रविधिको प्रभावलाई झल्काउँछ। आधुनिक समयसँगै तिहारको रूप र यसलाई मनाउने तरिकामा केही अन्तरहरू आएका छन्।
१. सामूहिकता र समुदायको भिन्नता
पहिला: गाउँ-समुदायमा सबैजना मिलेर सामूहिक रूपमा तिहार मनाइन्थ्यो। देउसी–भैलो खेल्दा एकै ठाउँमा भेला भएर सामूहिक नाचगान गरिन्थ्यो। यसले गाउँमा भाइचारा, मेलमिलाप, र सामूहिक भावना बढाउँथ्यो।
अहिले: आजकल मानिसहरू बढी व्यक्तिगत वा परिवारभित्र सीमित भएर तिहार मनाउने गर्छन्। सहरमा व्यस्त जीवनशैली र समयको कमीले गर्दा देउसी–भैलो पनि पहिले जस्तो जमघट र सामूहिकता देखिँदैन।
२. देउसी–भैलो खेल्ने तरिका
पहिला: देउसी–भैलो खेल्दा परम्परागत बाजा जस्तै मादल, ढोल र बाँसुरी प्रयोग गरिन्थ्यो। गीतमा घरधनीको प्रशंसा र आशीर्वाद दिइन्थ्यो, जुन समय र तालमा गाउँभर सुनिन्थ्यो।
अहिले: अहिलेका देउसी–भैलोमा म्युजिक सिस्टम, डीजे र आधुनिक गीतहरूको प्रयोग बढेको छ। यसले गर्दा परम्परागत शैलीमा कमी आएको छ र देउसी–भैलो व्यावसायिक रूपमा पनि खेल्न थालिएको छ, जहाँ पैसाको अपेक्षा बढेको देखिन्छ।
३. दीप, बत्ती र सजावट
पहिला: तिहारमा तेलका दीया, माटोका दीप, र मैनबत्ती बालेर घर सजाइन्थ्यो। यसले पारम्परिक र आत्मीय वातावरण बनाउँथ्यो।
अहिले: अहिले बिजुलीका रंगीन बल्ब, एलईडी लाइट, र आधुनिक इलेक्ट्रिक बत्तीहरूको प्रयोग व्यापक छ। यसले तिहारलाई रंगीन र चम्किलो बनाएको छ, तर परम्परागत माटाका दीप र त्यसको महत्त्व हराउँदै गएको छ।
४. सामाजिक र पारिवारिक जमघट
पहिला: तिहारमा सबै आफन्त र गाउँलेहरूसँग भेटघाट र भोजनको आदानप्रदान हुन्थ्यो। आफन्त टाढा भए पनि तिहार मनाउन घर फर्किन्थे, र परिवारको जमघटलाई विशेष महत्त्व दिइन्थ्यो।
अहिले: अहिले व्यस्त जीवनशैलीका कारण कतिपयले छुट्टी नपाउँदा घर फर्कन पाउँदैनन्। परिवारसँग भेटघाट गर्ने समय सीमित छ, र कतिपयले सामाजिक सञ्जाल वा अनलाइन मार्फत मात्र तिहारको शुभकामना आदानप्रदान गर्छन्।
५. मिठाई र परिकार
पहिला: घरमै परम्परागत मिठाईजस्तै सेलरोटी, अनरसा, फिनी, आदि बनाइन्थ्यो। परिवार र आफन्तहरूले मिलेर मिठाई बनाउँदा खासै रमाइलो हुने गर्थ्यो।
अहिले: अहिले अधिकांशले बजारमा उपलब्ध तयार मिठाई किन्न थालेका छन्। सेलरोटी बनाउने चलन अझै बाँचेको भए पनि अन्य परिकारहरू बजारबाट किनेर खाने चलन बढेको छ।
६. परम्परागत पूजामा परिवर्तन
पहिला: तिहारका पाँचै दिनका हरेक परम्परा र पूजाको विशेष महत्त्व थियो, र पूजाका हरेक नियम पालना गरिन्थ्यो। पूजा गरिने समयमा सबैजनाले भेला भएर विधिपूर्वक पूजा गर्थे।
अहिले: आधुनिक जीवनशैली र व्यस्तताले गर्दा पूजामा पनि परिवर्तन आएको छ। धेरै मानिसहरू छोटकरीमा पूजा गर्ने र तिहारका सबै दिनलाई कम समयमा मनाउने गरेका छन्।
७. पर्यावरणीय प्रभाव
पहिला: परम्परागत दीप, माटोका दियो र अन्य प्राकृतिक सामग्री प्रयोग गर्दा तिहार वातावरणमैत्री थियो।
अहिले: बिजुलीका बत्ती र पटाका जस्ता कुराहरूको बढ्दो प्रयोगले प्रदूषणको समस्या बढाएको छ। कतिपय मानिसहरूले तिहारमा पटाका पड्काउने चलन अपनाएका छन्, जसले ध्वनि र वायु प्रदूषण बढाउँछ।
८. सांस्कृतिक संरक्षणमा चुनौती
पहिला: तिहारमा सबै गतिविधिहरूले परम्परा, संस्कृति, र विश्वासलाई संरक्षण गर्ने काम गर्थ्यो। पुराना गीत, परम्परागत नृत्य र पूजाको नियम पालना हुन्थ्यो।
अहिले: आजको पुस्ताले परम्परागत गीत र नृत्यको सट्टा आधुनिक गीतहरू प्राथमिकता दिन थालेका छन्। साथै, कतिपय परम्पराहरूलाई समयको अभाव र व्यस्तताले गर्दा छोटकरीमा गरिन्छ। यसले परम्परागत तिहारको मौलिकता हराउँदै गएको महसुस गराउँछ।
समग्रमा, अहिलेको तिहारले धेरै नयाँपन र आधुनिकता पाएको भएपनि पुराना परम्परा र संस्कृतिमा आएको परिवर्तनले तिहारको मौलिकता केही हदसम्म कम गरेको छ। तथापि, अहिले पनि तिहारको मूल सन्देश - उज्यालो, समृद्धि र सम्बन्धको महत्त्वलाई भने सबैले मनाउने गर्छन्।
अहिले विकृतिहरु पनि छन कि?
हो, अहिलेको तिहारमा केही विकृतिहरू पनि देखिन थालेका छन्, जसले यस पर्वको मौलिकता र मर्ममा असर पुर्याएको छ। आधुनिक जीवनशैली, बजारको प्रभाव, र परम्परागत मान्यतामा आएको परिवर्तनका कारण केही विकृतिहरू बढेका छन्।
यहाँ मुख्य केही विकृतिहरूको चर्चा गरिएको छ:
१. वाणिज्यीकरण
व्यवसायिक देउसी–भैलो: अहिले देउसी–भैलोलाई व्यावसायिक बनाइएको छ। युवाहरू विशेषतः समूह बनाएर घर-घर जाँदा मनोरञ्जनभन्दा बढी पैसाको अपेक्षा राख्ने गर्छन्। यसले परम्परागत सन्देशभन्दा पनि पैसाको ध्येयलाई प्राथमिकता दिएको देखिन्छ।
मिठाई र परिकारको बजार: परम्परागत परिकार घरमा बनाउने परम्पराको सट्टा अहिले बजारमा बनेका मिठाईहरू किन्न थालिएको छ। कतिपय बजारमा बनाइने मिठाईहरू स्वास्थ्यका दृष्टिले असुरक्षित हुने भएकाले यसले स्वास्थ्यमा पनि नकारात्मक असर पुर्याउन सक्छ।
२. पटाका र प्रदूषण
ध्वनि र वायु प्रदूषण: तिहारमा पटाका पड्काउने प्रचलन बढ्दो छ। यो चलन विशेष गरी सहरमा धेरै छ। पटाकाले ध्वनि र वायु प्रदूषण बढाउँछ, जसले स्वास्थ्यलाई हानि पुर्याउने मात्रै होइन, पशुपक्षी, वृद्धवृद्धा र बालबालिकालाई असहज स्थिति पनि सिर्जना गर्छ।
पर्यावरणमा असर: पटाकाको धुँवा र विषाक्त पदार्थले वायु प्रदूषण मात्रै होइन, माटोमा पनि हानिकारक रसायनहरू मिसाउँछ, जसले वातावरणमा दीर्घकालीन असर पुर्याउँछ।
३. परम्परागत बत्ती र दीपको अभाव
बिजुलीको अन्धाधुन्ध प्रयोग: परम्परागत माटोका दीप र तेलको सट्टा आजकल रंगीन बिजुलीका लाइटहरूको प्रयोग गरिन्छ। यसले परम्परागत दीपको सौन्दर्य र मर्मलाई ओझेलमा पारेको छ। साथै, अत्यधिक बिजुलीको प्रयोगले ऊर्जा खपत बढाएको छ।
४. सामाजिक सम्बन्धमा कमी
सामूहिकता र भाइचारामा कमी: अहिलेको व्यस्त जीवनशैलीका कारण परिवार र आफन्तसँगको भेटघाट सीमित भएको छ। कतिपयले तिहारलाई सामाजिक सञ्जालमा मात्रै सीमित राख्ने, भर्चुअल माध्यमबाट शुभकामना आदानप्रदान गर्ने प्रचलन बढाएका छन्, जसले तिहारको वास्तविक भेला र सामूहिकताको मर्मलाई कम गरेको छ।
देउसी–भैलोको सांस्कृतिक महत्त्वको कमी: पहिले देउसी–भैलो परम्परागत गीत, आशीर्वाद र हर्षोल्लाससँग मनाइन्थ्यो। अहिले कतिपय स्थानहरूमा आधुनिक गीतहरू, डिजे म्युजिक र तडक-भडक गरेर खेल्ने गरिएको छ, जसले परम्परागत देउसी–भैलोको सांस्कृतिक महत्त्वलाई घटाएको छ।
५. बचतभन्दा खर्चको प्रवृत्ति
अनावश्यक खर्च: अहिले तिहारमा घरलाई सजाउन, लाइटिङ गर्न र भौतिक सामानहरूको प्रदर्शनमा बढी खर्च गर्ने चलन बढेको छ। यो अनावश्यक खर्च गर्ने प्रवृत्तिले अर्थोपार्जनमा समस्या ल्याउँछ, जसले गर्दा पर्वको पछाडि आर्थिक भार बढ्ने सम्भावना रहन्छ।
६. धार्मिक र सांस्कृतिक चेतनाको अभाव
तिहारको वास्तविक मर्म बिर्सनु: तिहारको धार्मिक र सांस्कृतिक मर्मलाई बिर्सेर केवल मनोरञ्जनका रूपमा मनाउने प्रवृत्ति बढ्दो छ। युवापुस्ताले तिहारको पौराणिक कथा, महत्व, र सन्देश बुझ्न कम ध्यान दिने भएकाले संस्कृतिलाई ओझेलमा पार्ने जोखिम छ।
पूजाको विधिमा कमी: पहिले पाँचै दिनको पूजामा विशेष विधि र महत्व थियो, तर अहिले व्यस्त जीवनशैलीका कारण छोटकरी पूजा गरिन्छ, जसले यस पर्वको धार्मिक महत्त्वलाई कम गरेको छ।
७. सुरक्षाको कमी
अत्यधिक पटाका र दुर्घटनाको जोखिम: पटाका पड्काउने क्रममा बालबालिकामा दुर्घटनाको जोखिम देखिएको छ। कतिपय ठाउँमा अत्यधिक ठूलो आवाजका पटाका प्रयोग गरिन्छ, जसले जोखिमपूर्ण स्थिति निम्त्याउँछ।
यस्ता विकृतिहरूको कारण तिहारको परम्परागत मर्म र सौन्दर्यमा केही हदसम्म कमी आएको देखिन्छ। यसलाई सच्याउन परम्पराको मूल मर्मलाई सम्झनु, धार्मिक र सांस्कृतिक मान्यताहरूको पालना गर्नु, र पर्यावरणमैत्री र सुरक्षित तरिकाले तिहार मनाउनु आवश्यक छ।
विकृति हटाउन के गर्नुपर्ला?
तिहारको मौलिकता, संस्कृति र पर्यावरणको संरक्षण गर्दै विकृति हटाउन केही विशेष उपायहरू अपनाउन सकिन्छ। यहाँ तिहारलाई मौलिक र सही रूपमा मनाउनका लागि के गर्नुपर्छ भनेर केही सुझाव दिइएको छ:
१. परम्परागत र वातावरणमैत्री उपाय अपनाउने
माटोका दीप र तेलका बत्ती: परम्परागत रूपमा माटोका दीप वा तेलका दियो बाल्ने चलनलाई पुनः जीवित गर्नुपर्छ। यसले तिहारको सौन्दर्य बढाउनुका साथै परम्परालाई पनि जोगाउँछ। बिजुलीका बत्तीको प्रयोग कम गर्न सकिन्छ, जसले ऊर्जा खपत घटाउँछ र पर्यावरणमैत्री उपायलाई प्रोत्साहन दिन्छ।
पटाका प्रयोग नगर्ने: पटाका जलाउँदा हुने ध्वनि र वायु प्रदूषणबाट जोगिन पटाकाको सट्टा दीप बाल्ने, रंगोली बनाउनेजस्ता परम्परागत रमाइलो गरौँ। यसले स्वास्थ्य, वातावरण, र पशुपक्षीलाई हुने असरलाई कम गर्छ।
२. सामूहिकता र भाइचारा कायम राख्ने
सामूहिक देउसी–भैलो प्रोत्साहन गर्ने: देउसी–भैलोलाई व्यावसायिक बनाउनुभन्दा सामूहिक रूपमा गाउँ, टोल र परिवारका सदस्यहरूसँग मिलेर खेल्न प्रोत्साहन गरौँ। यसले समुदायमा मेलमिलाप, एकता, र भाइचारा बढाउँछ।
परिवारसँग समय बिताउने: तिहारको समय परिवार र आफन्तसँगै बिताउन प्रयास गरौँ। व्यस्तता भए पनि समय निकालेर पुराना परम्परालाई सँगै मनाउँदा तिहारको वास्तविक मजा अनुभव गर्न सकिन्छ।
३. परम्परागत विधि र संस्कृतिमा जोड दिनु
पञ्चदिवसीय पूजा विधिलाई कायम राख्ने: तिहारको पाँच दिनको पूजा विधिमा हरेक दिनको विशेष महत्त्व छ। यिनै विधि र मान्यतालाई जोगाउन परम्परागत नियम पालना गरौँ र छोटकरीमा नगरी तिहारको महत्त्व बुझेर विधिपूर्वक पूजा गरौँ।
धार्मिक कथा र शिक्षामा ध्यान दिनु: युवा पुस्तालाई तिहारका पौराणिक कथा, महत्त्व र परम्पराका बारेमा जानकारी दिने प्रयास गरौँ। यसले नयाँ पुस्तामा धार्मिक र सांस्कृतिक चेतना बढाउँछ र उनीहरूले तिहारलाई अझ गहिरो रूपमा मनाउन सिक्छन्।
४. देउसी–भैलोलाई परम्परागत र मर्यादित बनाउने
परम्परागत गीत र नृत्यलाई प्राथमिकता दिने: देउसी–भैलोमा परम्परागत गीत, नृत्य र बाजाहरूको प्रयोग गरौँ, जसले हाम्रो सांस्कृतिक धरोहरलाई बचाउन सहयोग गर्छ। आधुनिक र डिजे गीतको सट्टा देउसीका परम्परागत गीत र आशीर्वादमूलक शब्दमा जोड दिऔँ।
धेरै पैसा अपेक्षा नगर्ने: देउसी–भैलोमा दान-दक्षिणाको लालच राख्ने होइन, सबैसँग रमाइलो र सांस्कृतिक साझेदारी गर्ने हेतुले खेल्नुपर्छ। यसले तिहारलाई रमाइलो र पवित्र बनाउँछ।
५. आर्थिक र सामाजिक सन्तुलनमा ध्यान दिने
अनावश्यक खर्च घटाउने: तिहारमा अनावश्यक बत्ती, सजावट र अन्य महँगा सामानहरूको प्रदर्शनमा खर्च नगरी, आर्थिक सन्तुलनमा ध्यान दिने। घरमा मिठाई र परिकार आफैँ बनाउने चलनलाई प्रोत्साहन गर्दा घरको माहोल विशेष र आत्मीय बन्न सक्छ।
परम्परागत र स्वस्थ परिकार बनाउने: बजारको मिठाई र जंक फूडको सट्टा सेलरोटी, अनरसा जस्ता परम्परागत र स्वस्थ मिठाईहरू घरमै बनाउने प्रचलनलाई बढावा दिऔँ। यसले परिवारमा सामूहिकता ल्याउँछ र परिकारको असल स्वाद अनुभव गर्न पाइन्छ।
६. पर्यावरणमैत्री तिहार मनाउने
रंगोलीमा प्राकृतिक रङको प्रयोग: प्लास्टिक वा रासायनिक रंगको सट्टा फूलको थुँगा, चामल, पीठो जस्ता जैविक सामग्री प्रयोग गरेर रंगोली बनाउँदा पर्यावरणमैत्री तिहार मनाउन सकिन्छ।
पुनः प्रयोग र रिसाइक्लिङलाई प्राथमिकता: तिहारको सजावटमा पुनः प्रयोग गर्न सकिने सामग्रीहरू प्रयोग गरेर फोहोर घटाउन सकिन्छ।
७. सामाजिक सञ्जालको जिम्मेवार उपयोग
तिहारको शुभकामना व्यक्त गर्ने तरिका: अनलाइन शुभकामना आदानप्रदान गर्नुभन्दा सशरीर भेटघाट गरी तिहारको सन्देश साटासाट गरौँ। सामाजिक सञ्जालको प्रयोगलाई सीमित गरेर व्यक्तिगत रूपमा रमाइलो गर्न ध्यान दिन सकिन्छ।
८. स्थानीय समुदायलाई प्रोत्साहन गर्ने
स्थानीय हस्तकलालाई समर्थन गर्ने: तिहारको सामग्री, विशेष गरी दीप, माटाका भाँडा र परम्परागत सजावटको सामान किन्न स्थानीय कुम्हाल, हस्तकला, वा घरेलु उत्पादकलाई प्रोत्साहन गरौँ। यसले परम्परागत सीपलाई बचाउँछ र स्थानीय अर्थतन्त्रलाई सुदृढ बनाउँछ।
यसरी, तिहारलाई पर्यावरणमैत्री, परम्परागत र मितव्ययी तरिकाले मनाउने हो भने यसको वास्तविक सौन्दर्य र महत्त्वलाई जोगाउन सकिन्छ। विकृतिहरूबाट बच्न हामीले यस पर्वको मौलिकता र मर्मलाई सम्झेर सांस्कृतिक उत्तरदायित्वका साथ तिहार मनाउनुपर्ने हुन्छ।
धन्यवाद, तिमीलाई पनि तिहारकाे शुभकामना छ,
धन्यवाद!
तपाईंलाई पनि तिहारको धेरै-धेरै शुभकामना!
यो पर्वले तपाईंको जीवनमा खुसी, समृद्धि र प्रेम ल्याओस्। रमाइलो गर्न नबिर्सनुहोस्! यदि थप केही जानकारी चाहिएमा मलाई भन्नुहोस्।
