डोटी । पछिल्लो समय सुदूरपश्चिम प्रदेशका विभिन्न बजारमा भित्रिएका आधुनिक बाजाका कारण दमाहा बाजा सङ्कटमा पर्दै गएको छ। विवाह, न्वारान र पूजाआजामा अनिर्वाय रुपमा बजाउनु पर्ने यहाँको दमाहा बाजा पछिल्लो समय लोप हुने अवस्थामा पुगेको छ ।

दमाहा बाजाको छुट्टै महत्व रहिआएको भए पनि युवा पुस्ताले बजाउन खासै चासो नदिँदा यो पेशा नै सङ्कटमा पर्दैगएको दीपायल पिपल्लाका स्थानीय दीर्घबहादुर बोगटीले बताए। ‘बजारमा आधुकि बाजा आएपछि युवा पुस्ताले दमाहा बजाउन खासै चासो देखाएनन्,’ उनले भने, ‘यदाकदा मात्रै यो बाजा बजेको देखिन्छ।’ जिल्लाका ग्रामीण क्षेत्रमा बढी प्रयोग हुने यो दमाहा पछिल्लो समय गाउँबाट पनि क्रमिक रुपमा लोप हुने अवस्थामा पुगेको बताइएको छ ।

सुदूरपश्चिम नेपालको कला–संस्कृतिसँग जोडिएको दमाहा बाजा क्रमिक रुपमा लोप हुने अवस्थामा पुगे पछि यहाँका बूढापाकाहरु चिन्तित बन्न थालेका छन् । सुदूरपश्चिमका दलित अर्थात नेपाली (ढोली) थरका व्यक्तिले मात्रै उक्त बाजा बजाउने चलन रहेको छ । नेपाली थरका व्यक्तिले मात्रै उक्त बाजा बजाउने चलन भए पनि उक्त बाजा बनाउने काम लुहार तथा सजाउने (बखर्ने) काम सार्की थरका व्यक्तिले गर्ने नियम रहेको छ । यो पेशातर्फ युवा पुस्ताको ध्यान तान्न नसक्दा दमाहा बाजा नै लोप हुने अवस्थामा पुगेको केआई सिंह गाउँपालिका वडा नं ५ का स्थानीयवासी चक्रराज जोशीले बताए। ‘दमाहा बाजा संरक्षण नगरिए यो बाजा चाँडै लोप हुने देखिन्छ,’ उनले भने, ‘लोप हुनबाट जोगाउन भए पनि यसको संरक्षण गर्न जरुरी भएको छ।’ बाजा लोप भए पछिल्लो पुस्ताले थाहै नपाउने भई संस्कृति नै धरापमा पर्ने चिन्ता स्थानीय बुढापाका व्यक्त गर्छन्।

बाहिरी संस्कृति भित्रिएर स्थानीय कला संस्कृति हराउन लागेकाले नयाँ पुस्तालाई जानकारी गराउन समय समयमा स्थानीय कला संस्कृतिका साथै दमाहा बाजासम्बन्धी मेला–महोत्सवको आयोजना गरिनु पर्ने डोटीका स्थानीय कलाकार सूर्य विरही साउदले बताए। उनले भने, ‘बाहिरी कला संस्कृति भित्र्याउनुभन्दा आफ्नै कला संस्कृतिको जगेर्ना गर्नु अति आवश्यक छ।’

आधुनिक बाजा भित्रिएका कारण आफूहरुले पुर्खौंदेखि बजाउँदै आएको दमाहा लोप हुने अवस्थामा पुगेको जोरायल गाउँपालिका–५ का दमाहा बादक धनीराम नेपालीले बताए। उनले भने, ‘जमाना नै आधुनिक बाजाको पछि लाग्यो । हाम्रो बाजा कसैले मगाउँदैनन्। बाजा नै सङ्कटमा पर्दैछ।’

पञ्चेबाजा बोलाए ४० देखि ५० हजार रुपैयाँ तथा साना बाजा बोलाए २० देखि २५ हजार रुपैयाँ लिने गरेको दीपायल राजपुरका स्थानीयवासी तेज विष्टले बताए। ‘अन्य बाजाभन्दा हाम्रो बाजा सस्तो भए पनि संरक्षण नहुँदा समस्या भएको छ । सबै गाउँपालिकाले आफ्नो ठाउँमा भएका दमाहा बाजा संरक्षण गर्न जरुरी भएको छ,’ उनले भने।

दमाहा नेपाली बाजा हो । यो बाजाको पिँधतिर सानो र मुखतिर ठूलो हुँदै आएको हुन्छ । भिउँट जस्तै आकारको, तामाको भाँडोलाई छालाले मोहोरिएको बाजालाई सुदूरपश्चिममा दमाहा बाजा भन्ने गरिन्छ । यसलाई गजो अर्थात् लौरोले हानेर बजाइन्छ । यसलाई सानो खालको नगराका रूपमा पनि हेरिन्छ ।

यसलाई पञ्चैबाजा समूहको ताल बाजामा लिइन्छ । यो घाँटीमा भिरेर बजाइन्छ । यो बाजा बजाएपछि यसको आवाज गुइँ...... गुइँ..... गरेर सुनिन्छ । पानीले दुई दिन जति भिजाइएको दमाहा राम्रो बज्ने गरेको दमाहा बखर्ने अर्थात् दमाहामा छाला लगाउने गड्सेराका स्थानीयवासी जोगी सार्कीले बताए। उनले भने, ‘मरेको गोरूको लाछा दुई दिन पानीमा भिजाएपछि मात्रै छाला नरम हुन्छ र बर्खन सजिलो हुन्छ, आवाज पनि बढी आउँछ।’ विशेष गरी सुदूरपश्चिमका दमाई अर्थात नेपाली थरका व्यक्तिले मात्रै यो बाजा बजाउने चलन रहेको छ।

सुदूरपश्चिममा हुने हरेक शुभकार्यमा गाउँघर नै गुञ्जायमान हुने गरी विभिन्न ताल र शैलीमा उक्त दमाहा बाजा बजाउने चलन रहेको दीपायलका समाजसेवी घनश्याम पाठकले बताए। आजभोलि दमाहा बाजासँग जोडिएको नाच कतै कतै मात्र देख्न र बजेको सुन्न पाइन्छ।

यो पेशातर्फ युवा पुस्तालाई उत्प्रेरित गर्न नसक्दा दमाहा बाजा नै लोपोन्मुख अवस्थामा पुगेकाले यसको संरक्षणका लागि आफूहरु लागिपरेको जोरायल गाउँपालिकाका अध्यक्ष दुर्गादत्त ओझाले बताए। उनले भने, ‘सुदूरपश्चिमको कला संस्कृतिको पहिचान दमाहा बाजा लोप हुन थालेपछि हामीले यसको संरक्षण गर्ने अभियान चलाउँदै छौँ । यसको संरक्षण गरेरै छाड्छौँ ।’

समय–समयमा स्थानीय कला संस्कृति झल्किने मेला–महोत्सव आयोजना गरी परम्परागत बाजा र नाचहरुलाई प्रोत्साहन गरिनुपर्ने उद्योग वाणिज्य सङ्घ डोटीका महासचिव दीपकबहादुर खड्काले बताए। दमाहा बाजा विस्तारै लोप हुन थालेपछि यसको तालमा नाचिने सुदूरपश्चिमका  छलिया, ढुस्को, धमारी, चैत लगायतका मौलिक नाचहरु पनि लोप हुन थालेका छन् । बालिघरे प्रथाका रुपमा दमाई जातिका मानिसले पहिलेको समयमा दमाहा बजाए बापत अनाज अर्थात् खाद्यान्न लिने परम्परा रहेको दीपायल ढालपडाका ७० वर्षीय स्थानीयवासी दली नेपालीले बताए। उनले भने, ‘हाम्रो पालामा दमाहा बजाए बापत अन्न लिने चलन थियो। अहिले बैण्ड बाजा भन्छन्। तालसुर केही हुँदैन। बजाउँछन्, पैसा लिन्छन् र जान्छन्।’

सुदूरपश्चिमका नौ वटै जिल्लामा पञ्जेबाजामा सबैभन्दा बढी दमाहा बाजालाई महत्व दिने गरिएको छ । आदिकालमा भगवान् शिवले डमरु सँगै दमाहालाई पनि मन पराएपछि त्यतिबेलादेखि नै यसको प्रचलन बढेको किंवदन्ति पाइन्छ। रासस